P1070324 (2)

noid od jej znaczenia strukturalnego, mieszczą się w jego zakresie, stanową jego wyspecjalizowane odmianki. Jest przy tym możliwe doraźne, ąytuacyjae odniesienie słowa do nowej grupy desy gnatów, odpowiadającej właściwościom, o których informuje jego budowa słowotwórcza. Wyraz iMafc, o znaczeniu strukturalnym "coś białego*, tradycyjnie oznacza gatunek grzyba, gatunek zająca oraz człowieka — albinosa, ale mógłby też określać inne. nie mające dotąd nazwy desygnaty, które by się wyróżniały swa białością. Zatarcie wyrazistości strukturalnej wyrazu zwykle doprowadza do jego stabilizacji w jednym z dawnych odcieni semantycz-nych. niweluje teł możliwości zastosowań doraźnych, a wiec powoduje zwężenie nie tylko rzeczywistego, tradycyjnego, ale i potencjalnego zakresu danej nazwy. A oto kilka przykładów zmian wywołanych zatratą przez wyraz znaczenia strukturalnego.

Sarrąd miał w staropolszczyinie i okresie średniopolskim żywe znaczenie strukturalne "to, co narządzono (sporządzono)* i odpowiednio do niego — bardzo szeroki zakres znaczeniowy: mógł się odnosić do wszelkich wytworów rąk ludzkich, w szczególności zaś przyborów, narzędzi, rynsztunku itp. Już w* połowie XV w* wyraz jest używany w znaczeniu 'instrument muzyczny' (Sł. Stp.), Linde definiuje to hasło wyrazami na-czynią, starki, sprzęty i przytacza przykłady: „okręty i narzędy morskie” Urzęd. 323, „narzędy do strzelby należące”. Archel. 2. 12; „Narzędy konia wierzchowego”. Tr W słowniku Troca wyliczone są inne jeszcze przykłady zastosowań wyrazu: „narzędy młyńskie, łowcze, rzemieślnicze, kuchenne, stołowe, wojskowe”. Zatarcie strukturalnej wyrazistości nazwy narząd, spowodowane wyjściem z obiegu podstawo wręgo czasownika narządzać (w słowniku Lindego już tylko wyjątkowo trafiają się osiemnastowieczne przykłady jego użycia) doprowadziło do jej stabilizacji w jednym, na poły terminologicznym użyciu 'organ ciała ludzkiego'.

Równie szeroki i nie sprecyzowany zakres miał kiedyś synonim wyrazu narząd — rzeczownik naczynie. Występował on także w znaczeniu ‘narzędzie' („Dobremu rzemieślnikowi każde naczynie dobre". Cn. Ad. 172, L), 'instrument muzyczny* („grać na muzyckim naczyniu”. W. Genes. 421, L), 'broń' („Naczynia szturmowe Turkom pobrano”. Baz. Sk. 272, L), a także 'okręt, jednostka pływająca* („W 700 okrętów a bo naczynia wodnego do Rzymu się brał”. Sk. Dz. 380). Te odcienie znaczeniowe nie były jeszcze całkowicie przestarzałe w XVIII, a nawet XIX w., skoro pisano o „naczyniach rzemieślniczych” (Mon. 1782 s. 303, Jezier. Wyb. 148, Dor.), o „naczyniu szańcowym i amunicji” (Korzon Woj. II 273); na plan pierwszy jednak wysunęła się w tym okresie niewątpliwie treść ‘pojemnik*, o szerszym nadal niż dziś zakresie, bo nazwą tą można było np. określić fontannę (Mick. Son. 188, Dor.)

Analogiczne względy — znaczne osłabienie żywotności podstawowego

u

czasownika — sprawiły, że zatarła się przejrzystość budowy rzeczownika namiot, który jako podzielna formacja, o znaczeniu strukturalnym *to, co naraiotano (narzucono) na wierzch’, mógł oznaczać zasłonę rozciągniętą nad łóżkiem *⁴, baldachim nad tronem lub pojazdem, wreszcie prowizoryczne, przenośne pomieszczenie ze skór lub tkaniny. Lekaykalizacją ograniczyła zakres jego użyć tylko do ostatniej grupy desy gnatów.

O zerwaniu związku z wyrazem podstawowym, motywującym określone znaczenie strukturalne formacji pochodnej, decydują często czynniki fonetyczne: znaczny rozstęp między ich postaciami dźwiękowymi. Zatarły się dziś relacje strukturalne i semantyczne między wyrazami świecki i śioiat, maść i mazać, wydma i wydąć, widny i widzieć, drób i drobny. Funkcje semantyczne przymiotnika świecki przejęła formacja światowy, on zaś sam utrzymał się tylko w wyspecjalizowanym odcieniu dawnej, ogólnej treści: ^Pnie związany z religią, ze stanem duchownym’ (por. starsze użycie: „O święta niewinności, milszaś ty mnie niż wszystkie świeckie osiadłości”. Paszk. Dz. 106, L). Znacznemu zwężeniu uległa też treść pozostałych, wtórnie niepodzielnych wyrazów: maść zatraciła znaczenie 'barwa, kolor'*⁸, wydma przestała oznaczać dowolną wypukłość wywołaną wianiem wiatru (por. „I cóż dokazał kto, gdy Zefir wieje, pomyślnym wiatrom wydmy żaglów daje?” Mon. 71, 154, L), widny nie znaczy ‘taki, którego się widzi, widoczny’, jak jeszcze na początku XX w.: „Widna Tf okna droga”. Wołosz. Słów. 174; „Z wierzchołka wieży (...) widne są Karpaty”. Zapał. Pam. I, 16, Dor. Procesem bardzo starym jest zerwanie związku motywacyjnego między wyrazami drobić, drobny — i drób, które pociągnęło za sobą stopniowe zwężanie się treści rzeczownika: najpierw do znaczenia 'zwierzęta drobne’, np. 'małe rybki, narybek’ („Ma na wiosnę szczublęta, karpięta i wszelaki drób łowić”. Gost. Gosp. 100, Sł. Sz.)_r a także 'małe zwierzęta rogate, np. owce i kozy’ („I postawił Abraham siedmioro owiec z drobu”. Budn. Bib. Gen 29/2, Sł. Sz), następnie do odcienia jeszcze bardziej wyspecjalizowanego 'ptactwo domowe’. Ciekawe jednak, że aż do XIX w. przetrwała tradycja ogólniejszych użyć rzeczownika drób; Kraszewski pisze np. w jednej ze swoich powieści: „Krzątało się koło nich gawiedzi jak mrowia: Niemców, Francuzów i swojskiego drobiu”. (SW).

^M Użycie to jest zaświadczone już w r. 1437 (Sl.StpJ, a żywotne jeszcze w XIX w.: „Umieścił łóżko swe (_) w środku twej sypialni i rozpiął nad nim namiot adamaszkowy**. Lam J. Rozmait. 267, Dor.

*» „Szaty rozmaitej maści" Warg. WaL 313; „Aksamit różnej maści". Gast Got. 77, L ; nawet jeszcze u Wyspiańskiego, może pod wpływem gwarowym: „W innym kącie piec bielony, do maści z izbą**. Wes. f, Dor. Znaczenie to zachowało się relik-towo w związku maść końska 'barwa sierści konia”, szczegółową odmjanką tej treści było także znaczenie Icolor karciany”, które zanikło na przełomie XIX i XX w., por. „Mając (_) trzeciego waleta z dyską albo i drugiego z maści swego partnera (_>, można temuż partnerowi oddać nadzwyczajną przysługę". Dygas. Now. IX,

IM. Dor.

73