P1070613

sic barn/) rdzennej namogłoski nosowej (q — ę), z których większość podzieliła się zakresem znaczeniowym już w naszym wieku (np. krąg kręg •” okrąg — okręg itp ).

Bywają też warianty dźwiękowe osobliwe, bo nie należące do większych serii form obocznych, takich Jak np. postaci przegłosowe — i bezprzegło-sowę. analogiczne (typ biada — bieda). Taki Jednostkowy charakter mn dawna wariancja klaskać//kląskać, czy pryskać//parskać. Elementy kią skać i klaskać stanowią dziś dwie jednostki leksykalne o całkowicie rozłą eznych zakresach, ale w XVI w. możliwe było użycie postaci klaskać na oznaczenie efektów akustycznych uderzania w dłonie („Zn nim się lud wesołym rąk kląskaniem porwał" Warg. Wal. 68); nawet w słowniku Lin de go znalazło się hasło klęskacz, objaśnione jako 'klaskacz, co na widokach plaska rękami na znak wesołości’. Zresztą Linde traktuje oba elementy nadal jako warianty w innym znaczeniu: mlaskać’ („Klaskać, kląskać gębą jedząc, jako prosięta, świnie”. Cn. Th.; „Jedząc, jakoby wieprz kląskać”. Eraz. Ob. E i i i), choć jednocześnie oznacza postać kląskać kwalifikatorem „przestarzałe"

Natomiast wariancję całkowicie jeszcze żywą w XVIII w. reprezentuje para czasowników pryskać i parskać. Wymieniały się one zarówno w znaczeniu 'chrapać nozdrzami* (..Piasek kopy ty w prędkim biegu ciska i rże ogromnie i nozdraami pryska". Koch. P. Jer. 243; „Osiołek, co cię niesie, pryska, czym ci wesołe powitanie zyska”. Suszyć. Pieśń. 2. E, i to także w użyciu przenośnym: „Ledwie śmiechem już nie pryska". Pot. Syl. 458), jak w treści rozrzucać krople płynu’; por. „Warząc olejki, chceszli wiedzieć, jeśli dosyć mają, wrzuć nieco na ogień, a gdy nie będzie parskać, znać, że juz dosyć ma”. Sień. 559; „Parsknęła świeca”. Włod., L itp.

Swoisty typ wariancji brzmieniowej stanowi występowanie dwóch obocznych postaci wyrazów' zapożyczonych, zwdaszcza takich, które przedostały się do polszczyzny jednocześnie drogą ustną i pisemną albo zostały przejęte d woj krotnie, w różnych okresach historycznych. Warianty reprezentują więc różny stopień ich adaptacji do systemu fonetycznego polszczyzny. Rówmiez w' tym zakresie następują procesy różnicowania się i rozpadu wariantów, prowadzące do powstania dwóch niezależnych jednostek leksykalnych, np. buty i boty buty damskie gumowe lub skórzane z w-ysoką cholewką'albo dziekanat stanowisko dziekana w wyższej uczelni' i dekanat stanowisko dziekana w organizacji kościelnej'.

Wypadek osobliwy reprezentują zapożyczenia z Języków słowiańskich, które początkowo funkcjonują jako dublety odpowiednich dźwiękowo wyrazów rodzimych (por. trzemcha i czeremcha). Także w ich dziedzinie do-

^,łr Forma I poj. kręg została prawdopodobnie wyabstrahowana 7. dawnego plu-ralt* tantum krępi kręgosłup* W tym znaczeniu słownik Lindego notuje tylko tę w ław ut postać.

konu ją się procesy ropnrtycyjne Motnn przypuszczać, i“ pierwotnie rzeczowniki trzodo i czereda występowały zamiennie w ogólnym znaczeniu gromada, stado' (por „Widzicie sami siły moje i dziatki « kiedyż ta trzoda wnuków mi i pociechy po mrh doda". Ustrz. Troi. 142; „Nic nowina mi bywało cało trzody nieprzyjaciół gromić” Boh Kom 4 IM L) Dziś trzoda i czereda rozeszły się znaczeniowo ('stado zwierząt hodowlanych, zwłaszcza owiec, kóz, świń gromada ludzko', rzadziej 'bezładna gromada, stado zwierząt dzikich', np czereda wilków), a przede wszy-.S m cmorjo-nnlnic.

O wiole rzadziej następuje wtórne wyzyskanie funkcjonalne wariantów fleksyjnyeh wyrazu, z których jeden je it formą reliktową drugi — aktualną postacią danej jednostki Obok starszej formy (izt pojawił się w pol-szczyżnie wtórny mianownik l poj. liść, wyabstrahowany z forma?;. kolektywnej to liście. Oba warianty były długi czas używan wymiennie w rozległej sferze znaczeniowej, która Jest dziś właściwa im obu lu< znie. Stosunkowo szybko postać liść wycofała się z zakresu użyć przenoś:. • tj. ze znaczenia dokument, tekst zapisany na karcie*, przykłady jej zaslosowania w tej funkcji zaświadczają tylko najstarsze zabytki polszczyzny (np. roty przysiąg sądowych: ..Piotrasz Małgorzacie zapłacił iscinę i szkodę, a ona mu liścia nie wrocała r 1396, Pozn Sł Stp.) N.i- .m.. mienność form Ust i liść w znaczeniu 'organ rośliny’ t wała z do poiow . XIX w. („My jako suchy list z drzewa na dół k cieir. K<-'n .1 Dz *.ói „Drzewa coraz bardziej Ust tracą” Zao. XIV 2, 1776,    2-7. Der .Od

onego świstu z drzew przelęknionych leci chmura listu Gasz P«.w 1 Dor.) ^,iIH.

Niekiedy repartycja funkcjonalna wariantów fleksyjnych ma charakter połowiczny, jak w wypadku dwóch form przymiotnika peumy pr • • j i złożonej. Są one nadal wymienne w pozycji orzecznika (Je tem :eg wien// Jestem tego pewny), natomiast pełniąc funkcje przydawki, występują jako całkowicie niezależne jednostki słownikowe, zróżnicowane nawet pod względem przynależności do kategorii części mowy. Postać peiokn jest mianowicie zaimkiem nieokreślonym o znaczeniu jakiś znany nadawcy wypowiedzi’ (Powiedział mi o tym peuńen znajomy), forma pewny zachowała się w użyciu przymiotnikowym O tym. ze stosunkowo niedawno i ona podlegała przekwalifikowaniu na zaimek, a zatem w obu funkcjach była współwariantem w stosunku do formy niezłozonej. świadczą chociażby następujące przykłady z. XVIII i XIX w. „Znam pewny kraj taki, gdzie ludzie mówią, co myślą". Zab lll l. 1779. s 199; .Pewny obywatel ma kilku synów”. Mick. Księgi 24, Dor.

»“ Treść współczesna 'karta z. tekstem korespondencji* stanowi wyspccialuowa-ny odcień znaczenia 'arkusz, karta' por ..Przyniesiono księgi Jeremiaszowi* królowi; gdy przeczytał trzy abo cztery listy, wrzucił jc do ognia ‘ Rad: Jer 36. -J. L. „list papieru". Gomul. Mieszczka 207, Dor.

za