P1080779

I

I

994

UTOPM

odcinało się od utopizmu. Nie znaczy to, by myśl społeczna tego okresu nie miała żadnych cech utopijnego stylu myślenia. Nie brak również w tym czasie utworów utopijnych, pisanych najczęściej podług wzorów dawniejszych. Fascynacja rozwojem techniki znalazła np. wyraz w licznych pod koniec stulecia „utopiach technicznych” (m. in. K. Lasswitz, W. D. Hay). Druga połowa wieku przynosi też rozwój, mającej źródła wcześniejsze (P. Proudhon, M. Stirner), tzw, utopii anarchistycznej (m. in. M. Bakunin, P. Kropotkin).

Myśl pozytywistyczna w Polsce, podobnie jak na Zachodzie, miała charakter programowo antyutopijny. Utopijnej ideologii, traktowanej jako nienaukowa lub przednaukowa, związana z tzw. metafizyczną fazą rozwoju myśli, przeciwstawiano naukową, tj. empiryczną teorię rozwoju społecznego i socjologię. Pozytywiści formułowali też program „krytycznie” uprawianej historiografii, wolnej od romantycznych „mitów”, a utopijnym projektom totalnego przeobrażenia rzeczywistości społecznej przeciwstawiali program systematycznie prowadzonej „pracy organicznej” i „pracy u podstaw”. Programowi temu nie brakło rysów utopijnych. Opierał się on bowiem na naiwnie scjentystycznym przekonaniu, zgodnie z którym postęp naukowego poznania i idący z nim w parze postęp techniczny przyniosą automatycznie realizację idealnego, zapewniającego szczęście powszechne, ustroju społecznego. („Nauka daje ludziom zwyciężenie potęg zewnętrznej natury — pisała E. Orzeszkowa — nauka rozświecając pojęcia wiedzie ludy ku zgodzie, pokojowi, bogactwom, cnotom”.)

W kręgu inspiracji pozytywistycznej podjęte zostały próby krytycznego przedstawienia dziejów samej myśli utopijnej (B. Limanowski, A. Świętochowski). Przełom stuleci przynosi, widoczne zwłaszcza w kręgu myśli socjalistycznej, ożywienie zainteresowań ideologią utopijną i względną jej rehabilitację: podejmowane są próby ukazania pozytywnych funkcji, jakie myśl utopijna spełnia w rozwoju historycznym (koncepcja „retrospekcji przewrotowej” K. Kel-les-Krauza), program socjalistycznej przebudowy społeczeństwa nabiera też czasem — zgodnie z duchem czasu — zabarwienia indywidualistycznego i utopijno-anarchistycznego (anarchokoope-ratywizm E. Abramowskiego).

Lit: B. Limanowski, Historia ruchu społecznego w XIX stuleciu, 1890; A. Świętochowski, Utopie w rozwoju historycznym, 1910; Z. Klamerówna, Slowianojilstwo w literaturze polskiej lat 1800 do 1848, 1926; A. Walicki, Filozofia a mesjanizm, 1970:

A. Sikora, Emigracyjny socjalizm utopijny, [w zbiorze:] Polska myśl filozoficzna i społeczna, t 1, 1973; J. Szacki, Spotkania z utopią, 1980; J. Maślanka, Literatura a dzieje bajeczne, 1984.

Stanisław Pieróg

Zob. też Filozofia, Komunizm, Socjalizm utopijny Utylitaryzm zob. Dydaktyzm, Pozytywizm, Tendencyjność