P1190030 (2)

zwróćmy uwagę na aktywny stosunek światopoglądu magicznego do świata. Człowiek pierwotny uważał bowiem, że czynności magiczne są nie mniej istotne dla osiągnięcia celu (np. pomyślnego zbioru, polowania, wojny itp.) niż czynności efektywno-produkcyjne. Przekazywana przez doświadczonych starców i czarowników magia była zalążkiem późniejszej wiedzy naukowej. Tak więc w świadomości pierwotnej istniała sprzeczność między wiedzą autentyczną a iluzoryczną, przy czym postęp wiedzy polegał na uszczuplaniu i stopniowej eliminacji wiedzy iluzorycznej na rzecz efektywnej^2S. Ten wielki wysiłek preracjonalnej myśli pierwotnej został jednak zduszony przez powstanie rozdziału na pracę umysłową i fizyczną oraz powstanie klas. Wtedy nie tylko źródła przyrodnicze religii zostały zmajoryzowane przez źródła społeczne, ale także warstwy posiadające hamowały rozwój wiedzy efektywnej, ograniczając ją dla siebie, a zarazem podtrzymując i rozwijając wśród nieposiadających wiedzę iluzoryczną o świecie.

Wskutek postępów ludzkiej techniki i wiedzy, a więc wskutek stopniowej emancypacji człowieka z pierwotnej, absolutnej zależności od przyrody — rola źródeł przyrodniczych religii zmniejsza się wyraźnie; niemniej jednak nie zanikają one zupełnie, nawet w społeczeństwie współczesnym. Na trop tych źródeł natrafimy wtedy, gdy np. zastanowimy się, dlaczego ludność wsi jest bardziej religijna niż ludność miast. Okaże się, że oprócz istotnych religiotwórczych czynników natury społecznej znaczną rolę odgrywa tu ¹

większy stopień zależności rolnika od sił przyrody, szczególnie od pogody, warunkującej dobry lub zły urodzaj, oraz od różnych przyrodniczych wypadków losowych (np. epidemie wśród inwentarza żywego).

Pozostaje jeszcze jedna grupa przyrodniczych źródeł religii, związana z życiem człowieka — grupa czynników religiotwórczych, które występują silnie również i wśród ludności miejskiej, mianowicie: śmierć, choroby, starość i inne przypadki związane z funkcjonowaniem człowieka jako organizmu biologicznego. Czynniki te — pomimo wielkich postępów współczesnej medycyny — nie zanikną zupełnie; w szczególności zaś lęk przed śmiercią stanowi jedno z silniejszych źródeł przyrodniczych religii. Wokół tego lęku oplótł się z kolei szereg innych czynników natury psychologicznej, które wykorzystuje religia dla podtrzymania swego „rządu dusz".

Do zrozumienia następnego typu źródeł religii, tj. tkwiących w myśleniu ludzkim dynamizmów religiotwórczych i podtrzymujących religię, a więc źródeł psychicznych religii — nader pomocne są analizy Lenina zawarte w jego znanym fragmencie Zeszytów Filozoficznych pt. „W sprawie dialektyki”. Analizy te dotyczą przede wszystkim tej grupy psychicznych źródeł religii, które są związane z poznaniem ludzkim, a więc źródeł gnoseologicznych^łT. Za główny motor religio- i ideałizmotwórczy Lenin uważa absolutyzację procesu poznawczego, przejawiającą się przy przechodzeniu od zmysłowego do logicznego szczebla poznania, a więc przy przechodzeniu od postrzeżeń do abstrakcji, uogólnień. Proces abstrakcji polega — jak wiadomo —

O tej kontrowersji w myśleniu pierwotnym pisze np. A. F. Ani-slmow: Ot Mlnnom I Ulluzomom to plcrioóbi/lnych uw zerem jar na prtroda, „Woprosy U torii fUelifil 1 Atlelzma", Moskwa ISłS, t. V, «. MMII. Natomiast dobry przegląd współczesnych przejawów magli daje S. Golowjn: Mayttchc Cegenwart. rorscbunps/abrten durch modernę Aberpiauben. Bem—MUnchen 1SS4.

n Bliżej o poznawczych frćdlach religii zob. L A Krycittaw: CnMeolouIcrczftljc korni rtoUpłl. „Woprosy tstorll RteltgU I nl Moskwa 1830, nr 0, z. w—H oraz A. Sikorski: O wnoaooloptczizyrh tródlacli rollfjil, „Kuhcmcr...". Warszawa IWO, nr a—¹, a. ITł—1A