P1190067

worodnym. Dlatego też teorię tej szkoły nazywa się często „pramonoteizmem”. Znajduje się więc ona w opozycji do pozostałych, naukowych kierunków religioznawstwa, które głoszę, że rozwój religii odbywał się wręcz przeciwnie, tzn. od politeizmu do monoteizmu. Naukowe religioznawstwo wykryło też podstawowy błąd szkoły Schmidta: bezprawne utożsamianie współczesnych ludów pierwotnych, a ściślej — prymitywnych, z ludami naprawdę pierwotnymi. Ze stanu religijności dzisiejszych „dzikich” nie można wnosić o religiach dawnych ludów.

Do najwybitniejszych krytyków szkoły kulturowo--historycznej należał Raffaele Pettazzoni, wielki postępowy religioznawca włoski »⁸, autor monumentalnych prac o rozwoju pojęcia Boga i ewolucji jego cech. I Pettazzoni szczególnie atakował rozbudowane przez kierunek Schmidta rozumienie koncepcji „Najwyższej Istoty".

Poli t ei zm

Jak widać z powyższych rozważań — kwestia kierunku rozwoju religii, a więc i kierunku rozwoju pojęcia Boga, nie jest zagadnieniem czysto akademickim, lecz posiada poważne znaczenie ideologiczne. Podobnie i przyczyny ewolucji tego pojęcia nie są sprawą obojętną ideologicznie, jest bowiem rzeczą istotną, czy rozwój ten odbywa się za sprawą czynników pozaziemskich, czy też stanowi odbicie rozwoju procesu społecznego, tzn. czy jest uwarunkowany zmianami w stosunkach międzyludzkich i rozwojem poznania.

Przejdźmy teraz do omówienia pierwszego z dwu

m Bliżej o nim żob. T. Mantu!: Rdffaale Pettazzoni I badanie hZMoryczno-reUętJne we Włoszech, „Euhemar. Przegląd Religio* znawczy". Warszawa I8S®, nr ł, i. JO—252.

podstawowych etapów rozwoju religijnego oraz rozwoju pojęcia Boga, a mianowicie do politeizmu (wie-lobóstwa). Wiadomo powszechnie, że w dawnych czasach — podobnie zresztą rzecz się ma w wielu współczesnych religiach — nie wierzono w jednego Boga, lecz czczono wielu bogów.

Zbiór wszystkich bogów, w jakich wierzy się w danej religii, nazywamy „panteonem”³*. Mówimy więc np. o panteonie babilońskim, hetyckim, wedyjskim czy rzymskim. W związku z istnieniem wielkiej liczby religii i ich panteonów powstają dwa obszary zagadnień — stosunki wewnątrz pan teonowe i stosunki międzypanteonowe — które omówimy kolejno.

Problematyka stosunków wewnątrzpanteonowych obejmuje znowu szereg kwestii; do najważniejszych z nich należą: objętość panteonów, czyli liczba bóstw w panteonie; pozycje bogów w panteonach (hierarchia bogów, ich funkcje itp.); stosunki między bogami (np. stosunki rodzinne i miłosne bogów, a wreszcie szczególny typ stosunków między bogami, jaki stanowią trójce święte).

Objętość panteonów bywa nader rozmaita i podlega historycznej zmienności — a więc w różnych religiach wyznaje się różną liczbę bogów. Ale nawet wewnątrz tej samej religii liczba bogów podlega fluktuacjom, zmienności. Objętość panteonów jest przeto nieustannie zmienna, przy czym zmienność ta ma charakter dialektyczny. Z jednej strony bowiem obserwujemy tendencje do rozbudowywania panteonów, do zwiększania liczby bóstw, z drugiej zaś — kurczenie się panteonów. Pierwsza tendencja wynika z rozdrabniania zakresu czynności bogów, nawet na poszczególne fazy ich czynności. Tendencja przeciwstawna wypływa

» Z greckiego pae — ..wuyttko**. I theos —

135