P1190102

Wraz z pogłębiającym się podziałem klasowym społeczeństwa, z coraz większą świetnością życia warstw wyzyskiwaczy i rosnącą nędzą oraz uciskiem mas — musiały się wzmagać zainteresowania dla takiego okresu dziejów świata i społeczeństwa, w którym wszystko byłoby inne i lepsze. Okres ten — jako diametralnie różniący się od teraźniejszości — plasowano w czasach jak najbardziej odległych: w zamierzchłej przeszłości i w dalekiej przyszłości. Zgodnie z psychologicznym nastawieniem człowieka do życia, nastawieniem idealizującym beztroski i szczęśliwy okres dzieciństwa — ludzkość idealizowała swą przeszłość jako czas, który był wolny od niedoli i frasunku, ów „złoty wiek” miał powrócić kiedyś jako nagroda dla cierpiących i wyraz sprawiedliwości społecznej.

Ta pierwotna historiozofia miała także swoje przesłanki poznawcze. W miarę rozwoju umysłu ludzkiego i wzrostu siły abstrakcyjności myślenia powstaje głębsza refleksja nad cyklizmem przyrodniczo-społecznym i czasem. Rozwój idei czasu ¹¹⁸ jest wspomagany przez stałe poszukiwanie przyczyn konkretnych zjawisk otoczenia (postawa kauzalna), a więc także i początkowych ich stanów, oraz przez refleksję nad śmiercią, przemijaniem i zmiennością życia. Te i inne momenty doprowadzić musiały do uogólnienia, którym było przekonanie o istnieniu „super-cyklu" kosmicznego, teza o wiecznym periodyzmie istnienia wszechrzeczy. Nieprzypadkowo więc nad myślą ludzkości ciążą aż po dziś dzień koncepcje „wiecznego kołowrotu

im z ważniejszych opracowań (ego problemu zob. np. Z. Zawlreki; Rozwój pojęcia czasu, Kraków IMS (odbitko z „Kwartalnika Filo* zotlcznego”, t. XXI, z. I—*). Praco ta jost streszczeniem większego studium Zawirskiego: L'toolutlon da la nollon du tempo, CracoWO IM*. Zob. tet C. F. Brandon; Time and Manktnd, London HM, oraz e. Huanl: Connaistanca du tamps, Parł* 1050,

Istnienia" ¹¹⁴ — hinduskiej samary i greckiej apoka-tastasis ton panton. Prawu wiecznego powrotu rzeczy podlegali zrazu nawet bogowie.

Powstająca i rozwijająca się w tym czasie religia przechwytuje i przekształca na swój sposób ewoluującą ideę czasu oraz koncepcję dualizmu czasów — podobnie jak to czyni z innymi elementami przedrełigijnej świadomości społecznej. Religijna koncepcja czasu przejmuje magiczną wiarę w możliwość manipulacji czasem, optymizm magii, polegający na przekonaniu o możliwości* przedłużania czasu „dobrego" — pożytecznego lub przyjemnego^,ł#. Przejęcie to dokonuje się jednak kosztem utożsamienia czasu „dobrego" z czasem boskim, czasem będącym darem czy wyrazem „łaski bożej”, a więc już nie efektem własnych wysiłków człowieka, choćby nawet tych magiczno--iluzorycznych. Religia dokonuje ekstrapolacji także w odniesieniu do poszukiwania przyczyn i stanów początkowych rzeczy, ukuwając ideę „Pierwszej Przyczyny” i „początku świata" oraz podsuwając pod koncepcję „początku wszechrzeczy” ideę „stworzenia świata” przez bogów. Dualizm czasu nabiera charakteru religijnego, stając się dualizmem „czasu bogów" i „czasu ludzi”¹²¹, czasu eodzienno-laickiego i czasu od-świętno-sakralnego. Nader istotną rolę odegrało tutaj zlokalizowanie „złotego wieku” w eonie •** kosmogo-

1“ Bliżej o tym zob. M. Ellade: Le ztytke de im»«d i mu. Parts IM*, oraz Z. Zawlrekl: Wieczne po tero ty Maltę. Kraków aa

»• Z głośniejszych przykładów wymieńmy przedłużenie dola przez Jozuego, potrzebne mu do dokończenia rzezi wrogów (Jagna X. 12—13).

ui por. p. Vidal-Naquet: Tempa dci dleuz et tempe dee Inmm, „Revue de 1'hiitoire des religlona". Parts ltee, t. Hł. nr k s. a n.

■a w literaturze teologicznej spotykamy często wyrea ..eon- zn* miast „epoka", „okres" lip. Mówi sie więc o „eonie bzaafocig. nym". „eonie eschatologicznym" oraz o „teraźniejszym", noerOgiuanłs „dzwuago eonu" 1 „nowego eonu" (lub ..prreeztagn '• i ..przyszłego-) wywodzi lig z gnozy, z której przejęło je wczesne ckreeSałedetwo

205