P1260138

konstruowana w technice „mur ópais” prezentuje swoją przestrzenność. Przyczynia się do tego nie tylko triforium, lecz także rozmieszczone we wnękach okna. W ton sposób w kondygnacji okiennej pokazuje się, podobnie jak w strefie triforium, pełną grubość ściany w przedłużeniu filarów, we wnęce okiennej cofnięta została na tę głębokość co tylna ścianka triforium. To pogłębianie przestrzenności w kondygnacji okiennej powoduje, że otwarcia na kaplico wieżowe sprawiąją wrażenie najdalej posuniętej konsekwencji przestrzennego traktowania ściany. Usunięcie położonego w głębi ściany tła powoduje otwarcie jej na nową w pełni już architektoniczną przestrzeń.

Wprowadzona w poznańskim chórze technika „grubego muru”, poza wartościami estetycznymi, ma również walory konstrukcyjne. W architekturze klasycznej, ale także i we wcześniej wzniesionych katedrach polskich (Wrocław — korpus nawowy, Kraków, Gniezno, Włocławek - korpus nawowy), stosowano kombinację „muru grubego” w niższych partiach i „muru cienkiego” w wyższych dzięki podparciu ściany nawy głównej od zewnątrz skarpą i tukiem oporowym. W Poznaniu natomiast wykorzystano zasadę muru grubego polegąjącą na wybieraniu ściany od wnętrza i pozostawieniu także we wnętrzu pełnej jej grubości. Prostopadłe wzmacnianie ściany na zewnątrz w konwencji klasycznej tutaj zastąpione zostało prostopadłym wzmocnieniem od wnętrza.

Obecność triforium w katedrze poznańskiej, motywu na wschód od Laby niezwykle rzadkiego w architekturze gotyckiej, skierowała uwagę na jej związki z kościołom Mariackim w Stargardzie Szczecińskim. Kościół w Stargardzie wznoszony był od około roku 1380, bowiem w 1388 jest już wymieniona jedna z kaplic przychórowych²⁰¹. Budowla stargardzka stanowi dzieło niezwykle prestiżowe, o wielkiej skali i bardzo bogatym programie architektonicznym. Obejściowy chór z kaplicami między wewnętrznymi skarpami obejścia, prezentował układ bazylikalny z regularną kondygnacją triforyjną. Wówczas gdy przyjmowano rozpoczęcie katedry poznańskiej w 1403 roku, a kościoła w Stargardzie w 1380, problem wzoru nie budził wątpliwości. Oba triforia są taką rzadkością na terenach wschodniej peryferii gotyku, że ich niezależne od siebie powstanie trzeba wykluczyć. Przesunięcie początków chóru poznańskiego na rok 1380 problem komplikuje. Gdyby rozpatrywać wyłącznie sprawę triforium, to pojawienie się tego motywu najpierw w kościele katedralnym, a dopiero później w kościele miejskim wydawałoby się w pełni zrozumiało, a jednak relacji między budowlami w Poznaniu i Stargardzie nie da się dowolnie przestawiać w zależności od przyjętego datowania.

Wprowadzenie w poznańskim chórze techniki grubego muru, z charakterystycznym systemem konstrukcyjnym i estetycznym pokazuje, że katedralne środowisko poznańskie postanowiło szukać dla wzniesienia chóru katedralnego wykonawców z kręgu architektury pomorskiej. Ta zmiana orientacji uwarunkowana była z jednej strony zmianą świadomości fundatorów, jeśli chodzi o formę właściwą dla kościoła katedralnego, z drugiej zaś rozpoczynąjącym się świetnym rozwojem architektury Pomorza Zachodniego²⁰². Odejście od dotychczasowej prośląskiej orientacji było uzasadnione pewną stagnacją tamtejszej architektury, powielającej wzory, które zastosowano już w korpusie katedry poznańskiej.

Tak jednak jak w rozwoju typu katedralnego w Polsce chór poznański stanowi nową jakość, tak też i w rozwoju architektury pomorskiej stargardzki chór w nowy sposób rozwiązuje formę wielkiej bazyliki obejściowej, wykraczając poza ciąg naśla-downictw wielkiego wzoru, jakim był kościół NMP w Lubece. Oba chóry: poznański i stargardzki u schyłku XIV wieku przywracają pełną integralność formy katedralnej. W rozwoju typu katedralnego w Polsce obserwiyemy stały rozwój w poszukiwaniu formy dla niego właściwej. Jest to jakby powolna rekonstrukcją pełnego schematu katedralnego. Już w chórze katedry gnieźnieńskiej uczyniono pierwszy krok w stronę przywrócenia triforium. Jeszcze nie zdawano sobie sprawy, że trzeba je wydzielić w osobną kondygnację, że jest nie tylko motywem zdobniczym, ale także funkcjonalnym jako ganek biegnący w grubości muru. Takie rozwiązania architektowi gnieźnieńskiemu zapewne nie były znane, prosty jednak układ dwukondygnacyjny tracił już swoją aktualność. Dlatego, nie dysponując wiedzą o klasycznych układach z kondygnacją triforyjną, wprowadził formę hybrydyczną, wtłaczając arkadki w kliny między łukami arkadowymi. Tymczasem w architekturze wielkich nadbałtyckich bazylik miejskich już na początku pojawił się w kościele lubeckim w XIII w. program, który do końca średniowiecza był w kolejnych naśladow-nictwach przestrzegany. Kościół w Stargardzie nie stanowi naturalnej kontynuacji tej linii, staje w wyraźnej do niej opozyqji. Nie jest więc triforium w Stargardzie formą tam konieczną i naturalną. Pytanie zasadnicze, jakie się w związku z tym pojawia, czy triforium w Stargardzie i w Poznaniu powstaje w wyniku autonomicznego rozwoju północnej architektury ceglanej, czy też w powiązaniu z rozwojem architektury środkowoeuropejskiej lub zachodnioeuropejskiej.

Miałem okazję wyrazić swój pogląd na miąjsce kościoła stargardzkiego w rozwoju architektury nadbałtyckiej. Odmiennie niż znakomity znawca późnogotyckiej architektury Pomorza Nikolaus Zu-ske, architekturę kościoła stargardzkiego widzę w szerokim kontekście architektury europejskiej.

-161-