P211009 32[02]

pojawia się nobilitacja, którą mógł przeprowadzać tylko cesarz lub król, czerpiąc stąd znaczne dochody (stąd w Niemczech Uradel, szlachta odwieczna i Bńefadil, szlachta nobilitowana dokumentami). Władza państwowa zaczyna roztacza opiekę prawną nie tylko nad nowymi herbami, ale i nad starymi, które ą potwierdzane i rejestrowane, a nawet weryfikowane (np. we Francji w 1696 r.)

Heraldyka polska zakładała równość stanową wśród osób posiadających prawo do używania herbu i, jak wiadomo, szlachta potrafiła owej, często teoretycznej, równości bronić do końca istnienia Rzeczypospolitej. Nie wt wszystkich jednak państwach stanowych analogicznie kształtowały się te stosunki. Tak np. w Anglii (a jej ustrój arystokratyczno-szlachecki zawsze uchodził za wzorcowy) obok szlachty utytułowanej, a więc parów (książęta, hrabiowie i baronowie) oraz lordów, istniała szlachta nieutytułowana. Dzielili się ona na trzy grupy, nie mające odpowiednika w innych krajach, a mianowicie na Kmghts (rycerze, kawalerowie), Esquim (szlachcice) oraz Gentelmm (brak stosownego polskiego synonimu). Charakterystyczne również, że nawet synowie tego samego ojca niekoniecznie musieli należeć do tej samej grupy (np. do grupy Etqmm należą giermkowie Orderu Łaźni, ale nie dziedziczą tego pnwi ich synowie, za wyjątkiem najstarszych). Można także należeć do jednej z grup na określony czas (np. do Esquires należą sędziowie pokoju czy burmistrzowie w czasie trwania ich mandatu, a także najstarsi synowie parów i lordów a życia ich ojców). Te układy społeczne rzecz jasna zawsze znajdowsły swe odbicie w heraldyce, co prowadziło do jej skomplikowania. Tutaj mamy taks wyjaśnienie opinii o swoistej prostocie heraldyki polskiej.

153.4. W Polsce herb, do którego ma prawo tylko rycerstwo, przekształcające się następnie w szlachtę, pojawia się po sformowaniu prawa rycerskiego, obejmującego kompleks przywilejów stanowych, wynikających z dzierżeni! ziemi. Stąd statuty Kazimierza Wielkiego (co prawda, w redakcji z potasy XV w.) prawo do szlachectwa przyznają tylko tym, którzy „siedzą na ziemi', zatem korzystają z prawa osiadłości. Dzierżenie ziemi w Polsce wynika jednak nie z prawa lennego, jak na Zachodzie, ale z przynależności do rodu Zamykanie się stanu szlacheckiego odbywa się też na zasadzie przynależnoki do rodu. Stąd herbem, który pojawia się już pod koniec XIII w., a upowszechni: w XIV w, posługuje się nie rodzina, ale ród (dlatego w Polsce są do konia XV w. tylko 274 herby, podczas gdy w Niemczech jest ich około 2000001 Jednak w konsekwencji prowadziło to do tworzenia się rodu genealogicznego, opartego na związku krwi oraz rodu herbowego (heraldycznego), opartej tylko na wspólnocie herbowej. O jej powstaniu decyduje:

a)    wspólnota etniczna (herb Prus, używany był przez rycerstwo, które w XIII-XIV w. uciekło spod władzy krzyżackiej, herb Sas zaś używany by! przez rycerstwo pochodzenia saskiego, które przybyło do Polski z rejwa Słowacji i Siedmiogrodu);

b)    pierwotny związek służebny drobnego rycerstwa w stosunku * rycerstwa aozsowiadczego, co decyduje o przyjmowaniu herbu pana morar stego;

c) zanik herbu gniazdowego rycerstwa wiodyczego na rzecz herbu utadMy zamożniejszej — zjawisko obserwowane w XV w., dotąd nie wyjaśnione W momencie zamykania się stanu szlacheckiego, w XIV i pierm/cj połowie XV w. szczególnie często stosowano naganę, czyli oczyszczenie szlachectwa, a tym samym legitymację używania herbu. Przewód ląilnay opierał się początkowo w Małopolsce na zeznaniach 6 świadków z rodu ojca, potem na wzór Wielkopolski na zeznaniach 2 świadków ze strony ojca, 2 ze strony matki i 2 ze strony babki ojczystej. Nagana szlachectwa i herbu stwarzała możliwości bardziej zaradnym jednostkom wejścia do stano rrlarhor kiego, ale też była środkiem do podrywania się / tego kręgu jednostek wątpliwych lub wręcz niezaradnych życiowo. Wydaje się, że instytucja ta dobrze rozpoznana od strony formalno-prawnej, nie została należycie doceniona dla rozpoznania warunków kształtowania się stanu szlacheckiego.

Ostatecznie prawo do szlachectwa, a w konsekwencji do herbu, określone po raz pierwszy w statutach Kazimierza Wielkiego (szlachcicem jest ten, kto urodził się ze szlacheckich rodziców), na przełomie XV i XVI w. ukształtowało się w ten sposób, że za szlachcica uchodził ten, kto, tak jak i jego rodzice, prowadził życie w swych ziemskich posiadłościach, zachowując przyjęty prawem obyczaj (tak stanowiła konstytucja z i SOS r.). Wynikało stąd przede wszystkim, że szlachectwo tracił ten, kto spędza! życie w mieście i wykonywał właściwe dla mieszczan obowiązki lub też jako chłop pozostawał w stosunku pańszczyźnianym do pana. Była to definicja na tyle szeroka, że długo nawet małżeństwo z mieszczką lub chłopką nie pozbawiało szlachectwa zrodzonego w nim potomstwa. Inaczej działo się, gdy szlachcianka wyszła za mąż za mieszczanina lub chłopa. Co więcej, doprowadziło to do tolerowania szlachty gołoty, która nie posiadając majątku ziemskiego, szukała możnych protektorów, zwłaszcza na dworach możnowładztwa i zamożniejszej szlachty.

15.3.4.1. W wiekach późniejszych prawo do herbu nabywało się jedynie przez nobilitację. Uzyskało ją w Polsce przedrozbiorowej 2144 osoby, ale niema] połowa nie została z różnych powodów zrealizowana, zwłaszcza odkąd znalazła się w kompetencjach sejmu. Nobilitacja polegała na nadaniu nowego herbu iub na przyjęciu do rodu herbowego, a więc na adopcji herbowej. Po raz pierwszy dokonano tego na większą skalę przy zawieraniu unii horodelskiej w 1413 r, kiedy rycerstwo polskie użyczyło swych herbów bojarom litewskim Nobilitacja przez udzielenie herbu przez króla jest nader rzadka w XV w. (36 osóbj i rac zej ma charakter adopcji do herbu osobistego króla. Oba sposoby nobilitacji zarówno przez adopcję herbową, jak i przez nadanie herbu, spotykają się ze spraecawem stanu szlacheckiego i od 1578 r. wymagały zgody sejmu, od 1601 r. aas nawet konstytucji sejmowej. W roku 1616 zakazano w ogóle adopcji herbowej W roku 1669 powstała instytucja skartabełlatu, czyli niepełnego szlachectwa, kun obejmowała szlachtę nobilitowaną aż do trzeciego pokolenia W 1775 r nobilitowanych zobowiązano do nabycia dóbr ziemskich określonej wanoaa Mimo tych barier w XVI w. nobilitowano 605 owk, w XVB w 491., a « XVIII w. aż 1004. Niemniej obserwuje się wyraźny spadek tych lod

641