przewodnik0002

550

Typologia dowodów na istnienie Boga

Antydowód

ontologiczny

Zło i istnienie Boga

Ireneusz Ziemiński

głoszącym, że pojęcie Boga jest nonsensowne (sprzeczne lub pozbawione treści)¹.

Funkcjonują różne podziały dowodów na istnienie Boga. Najczęściej akceptowanym jest - zaproponowany przez Kanta - podział na onto-łogiczne, kosmologiczne i tełeologiczne; podstawą jest punkt wyjścia argumentacji: pojęcie Boga, istnienie kosmosu i racjonalny projekt świata (zwłaszcza celowa struktura organizmów żywych). Nie jest on adekwatny w sensie historycznym, trudno bowiem w nim zmieścić pięć dróg św. Tomasza (zwłaszcza drogę czwartą). Nie jest też wyczerpujący, nie uwzględnia bowiem innych typów argumentacji, jak dowody antropologiczne (zmysł religijny, powszechna religijność ludzkości), aksjologiczne (absolutne wartości)², moralne (bezwzględny obowiązek, sumienie, horrendalne zło)³ oraz pragmatyczne („zakład” Pascala, Jamesowska „wola wiary”).

Argumenty za istnieniem Boga

Typologia Karnowska ma także inną wadę. Wprawdzie Kant usiłował dowieść, że podstawą dowodu teleołogicznego jest kosmologiczny, podstawą kosmologicznego zaś ontologiczny (wszystkie przywołują pojęcie bytu koniecznego), to jednak zachodzi istotna różnica między dowodem ontołogicznym z jednej strony a kosmologicznym i teleologicznym z drugiej; pierwszy opiera się na pojęciu Boga, dwa pozostałe na istnieniu oraz podstawowych cechach świata. Dowód ontologiczny ma charakter aprioryczny - dowodzi istnienia bytu absolutnego niezależnie od innych rzeczy; kosmologiczny i teleologiczny są aposterioryczne - dowodzą istnienia stwórcy oraz rozumnego projektanta świata. Z tego powodu argument teleologiczny można potraktować jako jedną z wersji kosmo logicznego. Bardziej zasadny okazuje się podział dwuczłonowy, na argu menty apriori i aposteriori-, do pierwszych należądowody ontologii zne, do drugich pozostałe.

Argumenty za istnieniem Boga można też dzielić z uwagi na uh Im malną strukturę, wyróżniając dowody dedukcyjne i indukcyjni . pod/tal ten nie pokrywa się z wcześniejszym, bywają bowiem argument y di dukcyjne^posteriori (kosmologiczne dowody Dunsa Szkota i N.uniu la Clarkea)⁴. Z uwagi na wartość poznawczą konkluzji można wyió/nli' dowody pewne i uprawdopodabniające. Także ten podział nie puk i ywa się z podziałem na argumenty a priori i a posteriori, ponieważ niektó rzy zwolennicy dowodu ontologicznego nie przypisują mu absolutnej pewności (Duns Szkot, Malcolm, Płantinga), niektórzy zaś obrońcy do wodów kosmologicznych uznają je za pewne (Tomasz z Akwinu)'. Ni<

1

   Na tej podstawie J.N. Findlay sformułował antydowód ontologiczny, mający wykazać niemożliwość istnienia Boga. Jeśli Bóg jest bytem koniecznym, to zdanie „Bóg istnieje” musi być analityczne (prawdziwe na mocy znaczenia): ponieważ jednak żadne zdanie egzystencjalne nie jest analityczne, pojęcie Boga jako bytu koniecznego jest sprzeczne, wykluczając możliwość istnienia swego desygnatu. Zob. J.N. Findlay, Czy można dowieść nieistnienia Boga?, przeł. T. Baszniak, [w:] B. Chwedeńczuk (red.), Filozofia religii, Warszawa: Wydawnictwo Spacja, 1997, s. 287-296. Argument a priori przeciwko istnieniu Boga sformułował także J.-P. Sartre, odwołując się jednak nie do kryteriów sensowności języka, lecz do wzajemnie sprzecznych rodzajów bytu, które w Bogu musiałyby być powiązane: niezmiennego bytu-w-sobie i czasowego, dynamicznego bytu-dla-siebie (świadomości). Ponieważ ich synteza jest niemożliwa, Bognie może istnieć. Zob. J.-P. Sartre, Byt i nicość. Zarys ontologiifenomenologicznej, przeł. J. Kiełbasa, P. Mróz, R. Abram-ciów, R. Ryziński, P. Małochleb, Kraków: Wydawnictwo Zielona Sowa, 2007, s. 695,756,762-764.

2

   Niekiedy za fundament wszelkich wartości uznaje się ludzką wolność, traktując j ą jako podstawę negacji istnienia Boga. Jak argumentował Sartre, jeżeli człowiek jest wolny, to Bóg nie tylko nie istnieje, ale nawet nie może istnieć, bowiem jako istota wszechmocna, a także ewentualny stwórca natury ludzkiej, czyniłby z nas bezwolne automaty. Podobne argumenty znajdujemy również u filozofów wcześniejszych (Nietzsche, Marks). Pisałem na ten temat w artykułach: Ateizm a zagadnienie wolności człowieka, „Znak” 47 (1995), nr 2 (477), s. 58-66; Ateizm i teizm. Dwie interpretacje wolności, w: Wolność we współczesnej kulturze. Materiały VŚwiatowego Kongresu Kultury Chrześcijańskiej KUL - Lublin 20-25 sierpnia 1996, Lublin: RW KUL, 1997, s. 721-730.

3

   Współcześnie argumentuje się, że naturalistycznic nic da się zrozumieć, na czyni polega wewnętrznie przerażający charakter zła horrendalnego (działania I lidera, Stalina czy Pol Pota); jedyną odpowiedzią jest teizm, w myśl którego owo zlo '.prze ciwiasię Bogu, będącemu źródłem WN/elk lego dobra, zob, A. Plant Inga, /hguwenty za isinienirtn Boga, przeł M. lwanh kl, „Kot /nikł Filozofiezne" 5/ (2004), ni I, h, 329 3 0), Argument iiiimo.i i I ak iwar o tyle, /wyklcTakt binlenla .la

4

uznaje się za podstawowy argument przeciwko istnieniu Boga, zob. J.I.. Mm lclc« Cud teizmu. Argumenty za istnieniem Boga i przeciw istnieniu Boga, | trze I. II. < hwi dcńczuk, Warszawa: WN PWN, 1997, s. 195-229; J. Wolcński, Granice niewiary, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2004, s. 145-179. Niekiedy sugeruje się nawet, ż,c w obliczu ogromu zła w święcie szlachetniej jest negować Istnienie Bogu, niż je dopuszczać lub próbować usprawiedliwiać. O nieskuteczności argumentu ze /la pisałem w artykule Istnienie Boga a zagadnienie zła, „Znak” 45 (1993), m l (o '.i), s. 41-53.

0 Zdaniem niektórych każdy dowód retoryczny ma postać dcdukeyjrn|, zob, I Kwiat kowski, W sprawie ogólnej struktury formalnej dowodów istnienia Boga, „ / « •</y i y Naukowe KUL" 3 (1960), nr 3 (11). s. 25-38, ‘

7 Podział dowodów na pewne I uprawdopodahnlaj.|ic nut w dużej min ze wat (ość historyczni), ponieważ, współcześnie trudno znalrżć zwolennika tezy bronione) pr/ez Kiiric*Jtisza czy Leibniza, /e tlowótl Istnieniu Boga Jest lównlc konieczny I pewny jak dowmly niitiemulyc/nei nawet tclścl nwa/aj.) owi aigumeniy /.i • o najwyżej lii^{11 1} W(lopoilabnlilJ()n Wat u i Jednak otlnolowai’, /e jeden / uajbanl/lrj /nanyi h pi /i dstuwli leli iIb>/• <|11 analltyi /iw), Mli hat I I Mimuttit, protnkuji, I' k tvi si la Ist lllenla Boga hęil,p a py lali lnu n In ydnwunlt Itajw a.Uili jfc / ym -osi auli