PTDC0072 (4)

159

oia, a przynajmniej ograniczenia monologów w imię prawdy sytuacji i naturalności scenicznego wyrazu. Nieprzypadkowo La Motte, francuski dramaturg i krytyk, wystąpił w latach dwudziestych XVIII w. przeciwko monologowi,dopuszczając jedynie krótkie, jed-nozdaniowe jego formy i to wypowiadane w szczególnych okolicznościach (silne wzruszenie) i w określony sposób (półgłosem), łącznie z żądaniem zastąpienia wiersza prozą. A nie tak radykalny w żądaniach Diderot następująco roztrząsał warunki wystąpienia tej formy w dramacie (pierwsze z cytowanych zdań zrobiło karierę jako argument za użyciem monologu):

...mondlog jest momentem odpoczynku dla akcji, a niepokoju dla bohaterów. Sprawdza się to nawet wówczas, gdy mówimy o monologu rozpoczynającym sztukę. A więc monolog spokojny zadaje kłam prawdzie, według której człowiek mówi dó siebie tylko w~ chwilach rozterki. Jeśli zaś jest długi - grzeszy przeciw naturze akcji dramatycznej, gdyż zbytnio ją zatrzymujo (D. Diderot, o poezji dramatycznej, /w:J Teorie dramatyczne oświecenia francuskiego , Warszawa 1958, s. 138).

Ponieważ nie jest celem niniejszej pracy pisanie historii monologu jako formy wypowiedzi dramatycznej, spróbujmy chociaż usystematyzować argumenty i te zakresy oddziaływania dramatu, które wypełnić może jedynie, a przynajmniej najlepiej, monolog. Na najogólniejszą właściwość tej formy - możliwość ujawnienia za jej pośrednictwem myśli bohatera - wskazywał F. Dflrrenmatt (argument z myślenia):

Człowiek jest jednak nie tylko mówiącym człowiekiem. Fakt, że ponadto myśli on jeszcze lub przynajmniej myśleć powinien, że czuje, przede wszystkim czuje, i że nie zawsze ohce te swoje myśli i uczucia ujawniać innym, doprowadził do zastosowania środka artystycznego zwanego monologiem (F. Dflrrenmatt, Problemy teatru, Dialog 1961, nr 9, s. 118).

Racji bytu monologu można także upatrywać w oddawaniu przezeń wewnętrznych zmagań bohatera, które są przecież istotnym komponentem akcji, a wobec których każda inna forma (np. zwierzenie) byłaby czymś wtórnym i, ze względu na czasowe opóźnienie, czymś dramatycznie martwym (argument z akcji):

O ozymkoiwiek ukrytym Ar^i    ^{M celu} Powiadamiania widza

miarach oaób działa^^    ° “^jLach, ani o L

ekspozycyjnego psuje bezwarunkowi^ Ueos ^d0n,ieszka

¹ naJ^lePszy monolog. Mono-