pic 11 06 012832

313

=ai

312

WOLF SCHMID

buły² — a to, jak zaraz zobaczymy, nie zawsze miało miejsce — zachwiane były poważnie zakresy pojęć.

Obok modyfikacji treści pojęć różnorakie hierarchizowanie i ogniskowanie ich semantycznych cech obserwujemy u formalistów i u bliskich im teoretyków także całkowite odwrócenie zasadniczych treści znaczeniowych bądź zamianę sygnifikantów. Pouczającego przykładu dostarcza definicja Michaiła Pietrowskiego ³, która — wymieniając nomina — zdaje się przeformułowywać koncept Szkłowskiego: siużet = materia twórczości poetyckiej w jej przedpoetyckiej formie, fabuła = siużet twórczo opracowany. Zauważmy jednak: między sformułowanymi przez Szkłowskiego i Pietrowskiego definicjami tej kategorii, dla której utrwaliło się określenie siużet, dokonało się pewne, na pierwszy rzut oka nieznaczne, w rzeczywistości jednak w najwyższym stopniu charakterystyczne, metonimiczne przesunięcie znaczenia. Gdy Szklowski definiuje swoje pojęcie siużetu w kategoriach formy czy formowania (opracowanie — obrabotka, formowanie — o/or-mlenije), Pietrowski swoim równoważnym pojęciem fabuły określa sub-stancję, „poetycko opracowany przedmiot”.

Rozbieżności występują przede wszystkim w przyporządkowaniu dychotomii fabuła—siużet opozycji przedliterackość—literackość⁴. Podczas gdy Szkłowski stawia znak równości między fabułą i estetycznie obojętnym, przedliterackim dzianiem się, a jego artystyczne ukształtowanie („deformowanie”) traktuje jako siużet, to Tomaszewski⁵, wprowadzając

PŁASZCZYZNY NARRACYJNE...

Decydującej przyczyny trudności z formalistyczną dychotomią upatrywać jednak należy w tym, że oba pojęcia, jakkolwiek by były definiowane, nie wystarczają, by opisać budowę dzieła narracyjnego. Brak przede wszystkim kategorii, które ukazywałyby fabułę jako produkt poetyckiej imaginacji, jako rezultat operacji kształtujących substancję i wytwarzających sensy, oraz pozwalałyby rozpoznać jej artystyczną re-lewancję. Te niedostatki są symptomatyczne. Dychotomia fabuły i siużetu odzwierciedla w małej skali redukcjonistyczną estetykę co najmniej wczesnego formalizmu ¹.

Formaliści poszukiwali estetyczności wyłącznie w aktach formowania bardzo nisko cenili estetyczną relewancję poddawanej formowaniu sub-„Sztuka” była „metodą” — jak postulował programowy tytuł

-    -    i _

stancji. „oztuna uj iU „UiV«vv.^ _y 4

Szkłowskiego Iskusstwo kak prijom — a metoda ta wyczerpywała

owych operacjach przegrupow '    ~    ^ł'^vr’^!ił" które

powodują wyobcowanie przedmiotu . -----

miotem estetycznego postrzegania były same te utrudniające akty formowania, jak metaforyczno-metonimicznie sformułował to Szkłowski „taniec za pługiem” ⁸, „robienie rzeczy”⁹. Opracowana w trakcie formowania substancja, np. „świat emocji, duchowych przeżyć ¹⁰ czy „romans i Tatianą” Eugeniusza Oniegina ⁿ, została zdegradowana do roli jedynie

eseju się w

które

Przed-

P°&ląd Tomaszewskiego na temat jako jednoczącą zasadę konstrukcyjną za „jaskra

we przeciwieństwo immanentyzmu F I <tj. pierwszej fazy rosyjskiego formalizmu,

j----ołwp,nv model redukcyjny”), a także

, • • i-    -***-------- -    omatyczny moaei    ..

implicite — cha- | di_a którego charakterystyczny jest „ ^Prr⁸:    matycznej”, bądź trzeciej, _wPra

pojęcie motywu, już fabule przypisuje — co najmniej    —V-*- i™ luuiegu cnaiaiuei^^j^-w »—- —    .

_ich logicznym, przy | tafcjonalizmu F II/III <tj. fazy drugiej, „syntagmatycznej ,

rakter literacki (jest ona „ogółem motywów w czynowo-czasowym związku”) i definiuje siużet z jednej strony jako rezultat permutacji danych przez fabułę motywów, z drugiej strony jako prezentację artystycznie uporządkowanej sekwencji motywów⁶.

² Por. definicję W. Szkło

terne a 1921. Cyt. wedłue Tertc^I ^^e6o (Parodijnyj roman. „Tristram Shandy” Tnemen Literaturtheorie und ml ^russtschen Formalisten. T. 1: Tetie zur allge-^Chen 1969, _s. ₂69 _n.)_; fabuła ^heo^e der Prosa. Hrsg. J. Striedter. Miin-

siuzetem Eugeniusza Oniegina ni ^S • ^J^^{dyme tw}°rzywem formowania siużetu {....), fabuły zmierzająca do uformnuJ⁶ • ^romans bohatera z Tatianą, a obróbka tej gających ją zmian”.    ^{13 slUze}tu dokonuje się przez wprowadzenie

* Zob. M. Piętro

Problemy poetiki. R_{ed w} b ri’ ^^Orioło°^^a Puszkinskogo „Wystriela”.

‘ ^por. T. Todorov l ° ^W’ ^M°^skwa 1925. s. 197 Russian Formalism. _Ed, _s    *^USsian Formalism.

1 B^a”^Co^{USki w} -.Revue d’Esthótiq_Ue" f₉₇f ° V *' ^EdinburS^h 1973, s.

h O , ^T 0 m a s z e w s k i Teorii ^19?1’ ^{nr 24}> ^s- 129—143.

^Wt ^{S kleg0}- ^Pozr>ań 1935 _s l53-_]fi7^atUrJ/‘ ^Przekład zbiorowy pod red. T. Gra-

Trzeba wszakże postawi ^lb2'

rozwi ^SP°^{jny sposó}b widzenia]” Tom*¹¹⁶’ ^ ”^m°^re coherent way of viewing [bar--zw ązania - odbierane powsze^rT^⁰ (T 0 d ° ^r ° op cif., s. 15) i » zentui ^W° ^f°^rmalizmu rosyjskieeó ^J^° °^Statnie’ ..kanoniczne” (Volek, op. dU

^{UJą Jeszcze m}yśleni_e formalltyL ^k"^{estii fabuły 1 siuźetu} - ^w °«^{óle repre}'

• ^Hansen-Love (op. cif., s. 268) uważa

roz-

W zbiorze: \y zbiorze:

₁₂—19- Ory-

f I, którą Hansel

®atycznej”)

⁷Tj. -...... —

•Lóve (op. cit. oraz Wissenschaftliche----- theoretischer Moaeue — —,

««d kiinstlerischer Realisierung (Literarisierung) ^_ieneT siawistisches Jahl testellt am Beispiel des Russischen Forma tsm ” _na paradygmatyc toch” 24 (1978), s. 60—107) charakteryzuje ja o    manifestuje się g*^ow~

modelu redukcyjnym i której koncepcja fabu *    , _Inny, funkcjonalistyczny

“^e w pismach Wiktora Szkłowskiego ⁰    model zagadnienia a]

^f;ecz o mniejszym stopniu analitycznej ^opel3 _fika kj_n0. Red. B. N. ^El^^e Tynianow (Ob osnoioach kino [w    p_oetica” 3 (1970), i

>*um, 1927 — przyp. red.]; wersja niemiec*«    „Poetka" 3 « " ^

^por.K. Maurer, Eine unrollendete P*t*_{op dt>} s. ₁₄5 n. - Hanse 569, -- T o d o r o v, op. cit., s. 16 n. ⁰    _nriiomami-

-Lóve, Der russische Formalismus, s.^_____ _siużetosłożenija s obszc ^ _)tańCzy-

' 'TrzeUmy zaoranej ro^

co irobione, nie

^eJ (nie rozumianej chronologicznie) „fazy" » -,

Theoretisierung kiinstlerischer Modi

Modelle

^SW. Szkłowski j, Swiaz’ prijornoio f_ormalis^ten- ^T- ^s'

der russischen r    ____tr7p_bu

^sli!M1916). Cyt. według: Texte der ru..... ^ ^ _{nie pQ},

za pługiem; jest tak dlatego, że ^orzemy _bienia rzeczy . ¹ „Sztuka jest rodzajem przerywania    , Wiktor

W w Sztum ictntno" loco cit.    . „_nezija. Nabrosok P¹    rr, ₂:

■ w sztuce istotne’’,

¹⁰ R. J a k o b s o n,

według:

ale to,

_r ^ei)nik_ow. Praha 1921. Cyt. ^cńe 2ur Theorie des Verses "unchen 1972, s. 32.

¹¹ Szkłowski j. Parodijnyj roman

Texte

und der poetischen

s. 296 n.

Sprache.

Hrsg.

p e 1-