rozdział3
8

województwa, w ramach II stopnia -- na gminy. Zależnie od tego, jak dalece szczegółowa klasyfikacja jest potrzebna w naszej analizie, posługujemy się podziałem pierwszego czy dalszych stopni takiego wielostopniowego schematu klasyfikacyjnego.

Znacznie trudniej zbudować wyczerpujący i rozłączny schemat klasyfikacyjny wtedy, gdy poszczególne klasy mają się różnić jakościowo lub ilościowo pod wieloma względami na raz. Powiadamy, iż zmienna odpowiadająca takiemu schematowi podziału jest zmienną wielowymiarową, w odróżnieniu od jednowymiarowych cech, takich jak „deklarowana chęć zmiany pracy”, „liczba lat nauki” itp. Kiedy rozpatrujemy zmienną; „światopogląd studentów”, to poglądy na świat różnych studentów mogą różnić się od siebie ^;pod bardzo wieloma względami. Zbudowanie w takich wypadkach schematu klasyfikacyjnego, który by spełniał wymogi rozłączności i wyczerpywainości może być niezwykle trudne, a uzyskany obraz bardzo nieczytelny. Jednym z najbardziej skutecznych sposobów rozwiązania tego problemu jest zastosowanie schematu klasyfikacji wielowymiarowej, tj. potraktowanie danego pojęcia jako w gruncie rzeczy pewnego zespołu pojęć pozwalających rozpatrywać badane zjawisko pod różnymi względami naraz. Zróżnicowany wielowymiarowo obszar zmiennej „pogląd na świat” rozpatrujemy kolejno z punktu widzenia „postaw politycznych”, „postaw wobec religii”, „aspiracji i celów życiowych” - próbując dopiero w ramach każdej z tych zmiennych wyodrębnić jej wąrtości określające podział wyczerpujący i rozłączny. Jeśli to się nadal okaże niemożliwe, traktujemy je z kolei jako zmienne wielowymiarowe, rozpatrując je pod tyloma względami, pod iloma jest to niezbędne dla zbudowania możliwie dobrej klasyfikacji.

W sytuacjach skrajnie kłopotliwych wolno jest nam każdą cechę, jaką wyróżniamy dla przedmiotów objętych badaniem, potraktować jako odrębny wymiar, a zmienną wymiarowi temu odpowiadającą potraktować jako zmienną dychotomiczną o dwóch wartościach: jedna z wartości to istnienie danej cechy, druga - to jej nieistnienie. Dajmy jakiś przykład. „Upodobania literackie” to zmienna, której jednowymiarowy rozłączny podział jest bardzo trudny. To, że ktoś lubi Prousta, nic wyklucza upodobania do , kryminałów, upodobania do westernów i Mniszkówny mogą się wykluczać lub występować łącznie, upodobanie do poezji może występować łącznie z upodobaniem do dramatu lub literatury dla młodych dziewcząt. W tej sytuacji zmienną „upodobania literackie” zamieniamy na zespół zmiennych znacznie bardziej szczegółowych, każda o dwóch (lub więcej) wartościach. Dla przykładu wyodrębniamy takie zmienne i ich wartości;

1.    Upodobanie do prozy elitarnej: lak - nie.    ;

2.    Upodobanie do dramatu: tak - nic.    j

3.    Upodobanie do powieści kryminalnej: tak - nie.    i

,    4. Upodobanie do literatury sentymentalnej: tak - nie. .

5. Upodobanie do poezji: lak - nie.    i

j

W takim wielowymiarowym schemacie klasyfikacyjnym każdy człowiek zajmuje j jednoznaczną pozycję w ramach każdego z wymiarów z osobna. Wymogi poprawności i podziału logicznego zostały spełnione. Wadą tego sposobu postępowania jest duża liczba j klas wyróżnionych (w naszym przykładzie: 2⁵ = 32). Nadmierne rozczłonkowanie ij pewnej złożonej zmiennej jakościowej ma swoje istotne negatywne skutki, choć niekiedy j może ono być niezbędne. Rozpatrywanie przedmiotów z punktu widzenia wici kicj liczby j

j zmiennych łącznic jest bardzo niewygodne. W wyniku rozbudowanego w wielu | wymiarach podziału pewnej zbiorowości ludzi czy zdarzeń, wiele podklas wyróżnionych ¹ ze względu na różne zmienne naraz może być reprezentowanych bardzo nielicznie, a inne będą wręcz puste, zaś obraz uzyskany w wyniku takiego podziału - mało przejrzysty.

Z sytuacji lej praktyka badawcza szuka często wyjścia przez budowanie typologii. Pojęcie oznaczające pewien „typ” to tyle, co pojęcie oznaczające pewne zjawisko, _; własność lub konfigurację zjawisk czy własności rozważanych przedmiotów, zdarzeń czy procesów, z takich czy innych względów uznanych za na tyle doniosłe, że warte specjalnej uwagi i wyodrębnienia w aparaturze pojęciowej'⁷. Z punktu widzenia schematów jednoczy wielowymiarowej klasyfikacji, typ to uznana za bardziej istotną od innych wartości, specjalna wartość zmiennej jedno- czy wielowymiarowej. Może być nim więc również konfiguracja określonych wartości szeregu zmiennych uwzględnionych w schemacie klasyfikacyjnym.

Liczba klas wyróżnionych na podstawie jakiejś zmiennej równa jest liczbie wartości tej zmiennej, liczba klas wyróżnionych przez klasyfikację wielowymiarową jest iloczynem liczby wartości wszystkich zmiennych uwzględnionych w schemacie klasyfikacyjnym. Z reguły jest ich wicie. (Już trzy zmienne, z których każda uwzględnia pięć wartości, daje nam 5x5x5 = 125 różnych klas.) Tymczasem budując typologię, pewnym konfiguracjom tych wartości (czy pewnym wartościom) przyznajemy rangę specjalną - na nich koncentrujemy uwagę, do nich porównujemy często inne klasy, które nie zostały uznane za „typy” itp. O ile klasyfikacja — zwłaszcza wielowymiarowa — mnoży liczbę klas wyróżnionych, to celem pewnego rodzaju typologii jest ponowne zredukowanie ich liczby - często nawet do jednego typu^2S. Przy budowie takich typologii stosuje się dość różne kryteria, na przykład: statystyczna powszechność czy częste występowanie konfiguracji cech, które uznamy za definiujące dany typ, a rzadkość tych, którym nic przyznamy rangi typowości. „Typowy Polak” to w potocznym rozumieniu, przy całej nieostrości tego pojęcia, Polak przeciętny. Typowy zestaw cech osobowości odpowiadających jakiejś kulturze to na ogól „osobowość modalna”, a więc najliczniejsza spośród istniejących w tej kulturze odmian osobowości. Czasem na podstawie kryteriów statystycznych wyróżniamy więcej niżjeden typ, uzyskując i tak redukcję liczby typów kombinatorycznie możliwych. Dajmy najprostszą ilustrację takiego postępowania.

Załóżmy, iż w wyniku trójwymiarowej klasyfikacji „upodobań literackich” (gdzie każdy z wymiarów dzielimy dla uproszczenia tylko na dwie klasy) uzyskano osiem typów możliwych. Jednocześnie zbadaliśmy pewną zbiorowość i stwierdziliśmy liczebności każdego typu podane w tablicy 3.1.

Widzimy, iż liczebności poszczególnych klas wyróżnionych ze względu na trzy zmienne łącznie są dość zróżnicowane. Ale widzimy ponadto, iż typy 1, 2, 5, 8 są w badanej zbiorowości reprezentowane bardzo nielicznie, zaś pozostałe klasy mają po

Por. rozważania nad tymi zagadnieniami w klasycznym studium: K. G. Hcmpci, P. Oppenhcim. Der Typttsbegri/I im Lichw der nenen Logik, Lciden 1936. Por. także: i. Lazari-Pawłowska O pojęciu typologicznym ir humanistyce, w: Logiczna teoria i uniki oraz M. Ossowska, Moralność mieszczańska. Lód/ 1956, rozdz. XII, par. I: Pojęcia wzorcowe jako narzędzia badania,

Por. uwagi na temat redukcji liczby klas w typologiach w studium: A. Barton, Pojęcie ^przestrzeni własności)* w badaniach społecznych i problemy klasyfikacji wielowymiarowej, w: Metody badań socjologicznych, S. Nowak (red.). Warszawa 1965.