S5008501

nymi formami środkowoeuropejskimi przez wędrowców, którzy dalt początek kulturze Poiene$ti-Lukaśevka. W naszych rozważaniach pominiemy więc dużą część zabytków zestawionych przez J. Rosen-Prze-worską i Ju. V. Kucharenkę ®, które nie odpowiadają podanym wyżej kryteriom.

Zabytki typu kultury lateńskiej z omawianych obszarów (Muntenii, Mołdawii, Dobrudży, Besarabii, Białorusi, Ukrainy i Kaukazu) dzielą się na dwie dość ostro wydzielające się grupy. Pierwszą z nich tworzą formy wczesnolateńskie, drugą — zaawansowane typy środkowolateńskie oraz późnolateńskie. Zabytkom grupy drugiej towarzyszy o wiele bogatsza seria form „latenopodobnych".

Najliczniejszą serię wśród zabytków wczesnolateńskich tworzą fibule, przeważnie brązowe. Zalicza się tu 6 okazów z Muntenii (Matasaru, Cetśteni-Muscel, Sarata Monteoru i 3 z Zimnicea), 9 zapinek z Mołdawii (Cucuteni — zapewne 3 egzemplarze, Glavene?ti Veche, Ichimeni, Poiana — 3 egzemplarze, Truseęti)⁷, 2 z Besarabii (Malaja Sacharna i Parkany)⁸, 3 z Wołynia (Cersk, Golovno i Zimno), 2 z Polesia (Trostja-nica, Goroskov) i 1 z okolic Lwowa (Dublany), 1 z Podola (Grigorovka), 3 z Kijowszczyzny (2 z Lipljavy i 1 z Zalesia), 1 z Dobrudży (Tariverde) i 2 z Krymu (Kercz — ant. Pantikapea)⁹.

Obok¹ tych klasycznych fibul odkryto dalsze zapinki schematu wczes-nolateńskiego, lecz swoistej formy, w Chersonesie ¹⁰ i Olbii¹¹. Fibule z Olbii zostały omówione wcześniej w związku z rozważaniami na te¹ mat zapinki z Lakatnika. Przypomnimy tu tylko, że są to zabytki późne, zapewne z LT D, nietypowe dla właściwej kultury lateńskiej, a oprócz Lakatnika częściowe nawiązania do nich można ewentualnie znaleźć także na terenach dackich i na zachodnich Bałkanach. Również zapinka z Chersońesu posiada cechy nie spotykane u fibul lateńskich, a wyraż-nie widoczne są nawiązania do form z okresu rzymskiego (wysoka pochewka). Związek tego okazu z kulturą lateńską jest więc co najmniej wątpliwy.

Większość pozostałych zapinek reprezentuje kilka pokrewnych wariantów. W tym zbiorze brak jest okazów typu Munsingen, jak również zapinek z dużą kulką na piętce — przewodnich form LT B₂ na większości obszarów wschodniej połaci kultury lateńskiej. Występują tu zaś głównie okazy zapinki typu „duchcowskiego”. Można je podzielić na 3 odmiany: z masywnym, gładkim kabłąkiem (Zales’e — ryc. 13/5, Malaja Sacharna — ryc. 13/6, Golovno — ryc. 13/11, Lipljava — ryc. 13/4, Kercz-Pantikapea), drutowate fibule (Cucuteni — ryc. 13/1, M&tasaru, Zimnicea, Poiana — ryc. 13/13 i ewentualnie Grigoroyka) ^u oraz mniej lub bardziej masywne formy z silnie karbowanym kabłąkiem (miejscowość nieznana w Rumunii, Trostjanica — ryc. 13/8, Dublany — ryc. 13/2, Truęeęti — ryc. 13/14, Lipljava, S&rata Monteoru, Ichimeni)^a. Większość w pełni zachowanych egzemplarzy reprezentuje typowe formy rozpowszechnione na całym obszarze kultury lateńskiej. Bezspornie brak wśród nich okazów wyznaczających początek płaskich cmentarzysk kultury lateńskiej w Europie Środkowej. Jedynie zapinka z Trostjanicy (ryc. 13/8) nawiązuje wyraźnie do typów z LT B_lf fibula zaś z Poiana (ryc. 13/13) ^{2 3 4} i 1 okaz z Zimnicea przez ukształtowanie piętki łączą się z formami z LT B₂. Dwie niezupełnie typowe zapinki z Lipljavy zostały odkryte wraz z fibulami konstrukcji środkowolateńskiej ^{5 6}, co sugeruje możliwość późniejszej chronologii omawianych form.

Na uwagę zasługuje też fibula z Zalesia (ryc. 13/5) z bardzo grubym kabłąkiem, rzadkiej, choć spotykanej w różnych strefach kultury lateńskiej odmiany¹*. Dość swoiście jest uformowany kabłąk fibuli z Tru-

2010/03/01 23'-14

1

   Większą część interesujących nas zabytków z terenu Mołdawii zebrali też A. Liszló (1969b, s. 92-96) i V. Zirra (1971 b, s. 223-233).

^I    Z Muntenii lub Mołdawii pochodzi dalsza fibula wczesnolateńska przechowywana w Muzeum w Bukareszcie (D. Popescu 1935-1936, s. 240, ryc. 1/4). Fragmenty żelaza z okolic piersi zmarłego z grobu w Ionaęeni to też przypuszczalnie resztki fibuli konstrukcji wczesnolateńskiej.

*    Niesłusznie zaliczano tu jeszcze uszkodzoną późnohalsztacką fibulę „tracką” z Medvedovki (J. Rosen-Przeworska 1946-1947, s. 284, ryc. 34a; Ju. V. Ku-charenko 1959, s. 32, 42, 49).

*    Wśród wyliczonych egzemplarzy z żelaza wykonane są: 2 uszkodzone zapinki z Cucuteni, po jednej z Glftvene$ti Veche, Dublan, Zimna, Trostjanicy i fragment z Cerska.

^l1 J. Rosen-Przeworska 1946-1947, s. 286, ryc. 35/3.

^II    A. I. Furman’ska 1953, s. 78, tabl. I 5-9; A. K. Ambroz 1966, s. 21, tabl. I 12-13; por. też rozdział III.

2

   Ta ostatnia ma ułamaną nóżkę — stąd Jej klasyfikacja nie jest pewna. Być może również drugą zapinkę z Grigorovki oraz okaz z Gorośkova należałoby tu też zaliczyć.

3

   O kształcie fibul z Zimna i G15vene$ti Veche nie opublikowano bliższych danych.

4

   Por. zapinkę z grobu 101 w Munsingen (F. R. Hodson 1968, tabl. 45/493) i z grobu 149 (ibidem, tabl. 65/391, 400).

5

   Ju. V. Kucharenko (1960, a. 294) skłonny jest wiązać to znalezisko nawet z młodszą fazą kultury zarubinieckiej.

6

   Pokrewne okazy znam w sąsiednich rejonach np. z Cserszegtomaj w zachodnich Węgrzech (I. Hunyady 1942, tabl. XIX 11), Osijeku-Donjego Gradu i miejscowości nieznanej w Serbii (E. Spajić 1956, tabl. XI 1-2; J. Todorović 1968, tabl. X 7, XII 7), Hurbanova-Bacherov ma jer (B. Benadik 1957a, ryc. 18/13-14). Stosunkowo-najbliższy terenowo egzemplarz z analogicznie uformowanym kabłąkiem to zapinka typu miinslngeńskiego z Ri$nov koło Bra$ova (ryc. 1/4). W Munsingen fibule z podobnie uformowanym kabłąkiem wystąpiły w grobie 171 (F. R. Hodson 1968, tabl. 79/147-148) należącym