S6300646

Metaforyczna (w przekonaniu wielu auiuiu^, ₀_________r JJ| ■ .. SBBBgpl-

ności pewnych zasadniczych pojęć filozoficznych, skłoniła licznych filozofów do zainteresowania się etymologią obiegowych terminów naukowych; przeświadczenie o metafory cznym fundamencie języka pojęciowego i roli metafor w wyrażaniu nowych treści stało się bodźcem do prowadzenia studiów szczegółowych na temat semantyki języka filozofii i funkcji metafory w innych dziedzinach nauki"⁰.

*

% %

Wspomnieliśmy już, że katachretyczne zmiany w języku dotyczą nie tylko wybranej grupy terminów, lecz są zjawiskiem powszechnym. Jak innym płaszczyznom języka, tak i płaszczyźnie leksykalno-znaczeniowej szczególnie odpowiada teza o względnej stabilizacji systemu. Permanentne próby rozciągania zakresu poszczególnych jednostek leksykalnych są zaczynem powolnych, lecz nieuchronnych zmian znaczeniowych. Zmiany te mają często charakter środowiskowy i przekazywane są następnie z jednej grupy społecznej do innej jako osobliwość stylistyczna¹.

Terenem szczególnie żywych przemian leksykalno-znaczeniowych jest język grup marginesu społecznego i grup względnie odizolowanych ²

— mt uh j/²    MŁi^iyuu nu j/v naw vvi!v tij^/vvjumv    ivuvii

takich grup następują drastyczne przesunięcia znaczeniowe, częściowo o charakterze metaforycznym (czasem również metonimicznym). Przenośność tych wyrażeń często nacechowana jest w żargonach wulgarnym humorem, przy czym - ze względu na żywą oboczność wyrażeń żargonowych wobec równobrzmiących elementów języka ogólnego - ich struktura znaczeniowa może łatwo ulegać deleksykalizacji, nabierając charakteru żywej metafory: przezwiska lub parodyjnego przezwania.

Oto kilka przykładów takich wyrażeń żargonowych oraz próba rekonstrukcji ich ewentualnej przenośnej motywacji (o aspekcie genetycznym, ale i aktualnym - przy deleksykalizacji metaforyczności omawianego wyrażenia):

W gwarze uczniowskiej rodzice i starsi nazywani są „wapniakami” prawdopodobnie ze względu na treści konotacyjne związane z nazwą „wapniak”, oznaczającą jajko przechowywane w wapnie, a więc nieświeże, stare (rodzice nazywani są też przez młodzież i w środowisku wiejskim „starymi”). Ogólniej stosowane wyrażenie żargonowe „zamalować” znaczy ‘uderzyć kogoś powodując zakrwawienie’, czyli zalanie się krwią -,/arbą”.

Szczególnie bogaty zasób swoistych terminów wykazuje język złodziejski, który ma znamiona tajnego języka środowiskowego. Zgodnie z rozpoznaniem Ułaszyna⁶² wyrok nazywany jest w tych środowiskach (a przynajmniej był przed wojną) „ochłapem"; nieprzekupny dozorca ^{3 1}

379

1

Por. H. Ułaszyn, Język złodziejski, Łódź 1951 (s. 42-43). Cytuję tylko niektóre spośród kilku synonimicznych określeń danego pojęcia. Nie wszystkie terminy języka złodziejskiego oparte są na przesunięciach znaczeniowych Dużo wśród nich przeróbek wyrazów obcych, co wiąże się z tajnym charakterem tego języka.

2

Metafory czność języka traktowana była przez wielu filozofów jako źródło błędów poznawczy ch, stąd problem metafory nie by ł dla filozofii problemem obojętnym. Wiąże się z tym sprawa uży cia metafory w dyskursie naukowym oraz przydatności metafor w artykułów aniu myśli na lemat życia społecznego i politycznego. Sprawom tym poświęcono wiele prac — por. m in.: J. Rousset, Spór o metaforę. (1962), „Pamiętnik Literacki" 1971, z_ 4 (echa tego sporu w Polsce omawia Z. Florczak w artykule Kopczyński o metaforze. ..Pamiętnik Litera.k: 1970, z. 2); P. de Man, The Epistemology of Metaphor, „Cri-tkał Inąuiry” S. Autunui 1978 (przedruk w On Metaphor. ed. S. Sacks, I wyd. Chicago 1979); J. Derrida. op.cit.: P. Ricoeur. Metaforyczne i metafizyczne, op. cit.\ R. H. Brown, Metafora jako model. ..Teksty". 1980, z. 6 (polski przekład fragmentu książki Browna A Poetic for Sociology Toward a Logic of Discovery for the Humań Sciences. Cambridge 1977); D. A. Scbon. Generalne Metaphor and Social Policy, w; Metaphor and Thought, op.cit. Szereg angielskojęzycznych prac na temat roli metafory w myśleniu referuje J. Ja-pola w artykule Metafora: poszukiwanie nrmego aspektu. „Studia Semiotyczne” 1978.

W Polsce zagadnieniami tymi zajmowali się: Ch. Perelman — por. jego studium Analogia i metafora » nauce. poezji i filozofii, „Pamiętnik Literacki" 1971, z. 3; M. Przełęcki.

3

0 metaforze w filozofii, w: Moralność i społeczeństwo, Warszawa 1969. Szereg studiów na ten temat opublikowano też w tomie Wypowiedź literacka a wypowiedź filozoficzna, pod red. M. Głowińskiego i J. Sławińskiego, Wrocław 1982.

⁶¹ Problem zmian znaczeniowych w języku w aspekcie zróżnicowania społecznego użytkowników języka omawiany jest w pionierskich pracach Ch. Bally'ego (por. Traitć de sty-listiąue franęaise, Paris 1909) i A. Meilleta (op. cit. - por. przypis 26). Meillet sformułował istotną tezę o zmianie znaczenia przy przechodzeniu słów z jednej grupy społecznej do innej. Ta sama reguła zmienności znaczeń odnosi się, jak wykazał S. Czarnowski (por. jego rozprawę z 1935 r. Warunki społeczne zmiany symbolów literackich w: jego, Dzieła t. 1, Warszawa 1956) - do sposobu funkcjonowania symboli w obiegu społecznym.