skanuj0002

Nim przejdziemy do omówienia jego tyle oryginalnej co kontrowersyjnej teorii, zwrócimy uwagę na trudności związane z przekładem polskim angielskiego terminu stress. Tłumacz książki Selye’go pt. The Stress of Life oddał jej tytuł wprowadzając po prostu do polskiej terminologii oryginalny termin angielski „stress”. Po jakimś czasie w literaturze polskiej termin ten uległ dalszemu spolszczeniu i przybrał pisownię stres (przez jedno s). Były inne propozycje odpowiednika słowa „stress”, jak np. propozycja Wierzuchowskiego jako „napór” czy też Ekela (1964) - jako „presja”. Jednakże odpowiedniki te, jako niezgodne z intencjami twórcy teorii stresu, nie przyjęły się w języku naukowym i potocznym, podobnie zresztą jak i w innych krajach Europy. Jak podkreśla polski fizjolog Kozłowski (1986), pojęcie wprowadzone przez Selye’go nie odpowiada również angielskim terminom fizjologicznym stress i strain. Tak więc, mimo iż teoria stresu Selye’go jest z istoty rzeczy fizjologiczna, to poprzez nadanie pojęciu stresu specyficznego znaczenia (stres jest więc w tym przypadku neologizmem w terminologii naukowej) stała się popularna zwłaszcza w gronie niespecjalistów. Fizjologowie mają do niej stosunek krytyczny, o czym powiemy po scharakteryzowaniu istoty poglądów Selye’go.

Początków koncepcji stresu należy dopatrywać się w przypadkowo wykrytym przez Selye’go zwykłym zespole choroby. Selye przypomina, że jeszcze jako student medycyny stawiał sobie pytanie, dlaczego tak jest, iż rozmaite czynniki chorobotwórcze (np. te, które wywołują odrę, płonicę czy grypę, a także pewne leki, alergeny itp.) posiadają wspólną właściwość wywoływania nieswoistych objawów. „Nie mogłem zrozumieć, dlaczego od zarania historii medycyny lekarze skupiali swe wysiłki na rozpoznawaniu poszczególnych chorób i odkrywaniu przeciw nim swoistych leków, nie zwracając równocześnie uwagi na rzecz bardziej oczywistą - muęgólny zespół wczesnego okresu choroby. Wiedziałem, że zespół określa się zwykle jako pewną ilość występujących łącznie oznak i objawów charakteryzujących chorobę. Owszem, u chorych, których właśnie oglądaliśmy występował zespół objawów, lecz zespół ten zdawał się charakteryzować chorobę w ogóle, a nie jakąś jednostkę chorobową” (Selye, 1963, s. 19). Ten właśnie „zwykły zespół chorobowy” był pierwszym dowodem dla Selye’go, że „nieswoiste cechy choroby” są z punktu widzenia lekarskiego istotną właściwością stresu. Dalsze doświadczenie lekarskie oraz badania w labo-mlorium biochemicznym Uniwersytetu McGill w Montrealu doprowadziły do skrystalizowania się teorii stresu.

Pierwsza informacja o „zespole stresu” ukazała się w roku 1936 w angielskim czasopiśmie Naturę pt. A Syndrome Produced by Diverse Noxious Agents (Zespół wywołany przez różne szkodliwe czynniki). Sam autor przyznaje, że użycie najpierw sformułowania „stress biologiczny” a następnie „stress” spotkało się z tak gwałtownym sprzeciwem opinii publicznej, że terminy te czasowo porzucił i wprowadził pojęcie „noxious” (szkodliwy). Biolodzy krytykowali użycie słowa „stress” na określenie odczynów ustroju, gdyż w potocznym języku angielskim o znaczą ono wysiłek nerwowy. Po jakimś czasie Selye powrócił do terminu „stress”, choć naprawdę trudno jest w jego pracach znaleźć jednoznaczne określenie, co rozumie pod tym pojęciem. Oto kilka przykładów: Stress jest nieswoistą reakcją organizmu na wszelkie stawiane mu żądania” (Selye, 1979, s. 25). Nieswoiste żądanie aktywności jako takiej jest istotą stresu ” albo niezależnie od tego, jaki jest rodzaj zakłócenia, wszystkie te czynniki mają jedną cechę wspólną - one także : większają żądanie przystosowania się organizmu. Żądanie to jest nieswoiste i wymaga przystosowania się do zakłócenia niezależnie od jego charakteru” (Selye, 1979, s. 26). Takie definicje pozwalają na dużą dowolność interpretacji tego określenia.

Zdaniem Selye’go, ważnym argumentem „nieswoistości” reakcji kresowych jest mechanizm aktywacji układu wewnątrzwydzielniczego, u ściślej kory nadnerczy.

Według tego fizjologa (1980) mechanizm sterowania reakcją stresu można opisać następująco. Stresor pobudza podwzgórze, produkowana jest substancja sygnalizująca, iż przysadka powinna wydzielać do krwi większą ilość hormonu adrenokortykotropowego (ACTH). Pod wpływem ACTH zewnętrzna korowa część nadnerczy wydziela korty-koidy. To prowadzi z kolei do zmniejszenia i zaniku grasicy oraz innych zmian towarzyszących, takich jak np. zanikanie węzłów chłonnych, hamowanie reakcji zapalnych i wytwarzanie cukru. Drugą typową cechą reakcji stresu jest powstanie owrzodzeń układu pokarmowego (żołądka i jelit), co jest związane z wysokim poziomem kortykoidów we krwi oraz z funkcjonowaniem autonomicznego układu nerwowego. Ten opisany zespół zmian, wywołanych działaniem na organizm czynników szkodliwych (stresorów), takich jak zranienie, infekcja, wysoka