14628 IMGV20 11

(M: 11), co zresztą stało się powodom polemik ze strony bar-dziej „trzeźwych” krytyków.

Dla większości pierwszych czytelników wymienione elementy były karygodnym naruszeniem norm komunikacji literackiej, powodowanym jedynie przez niechlujstwo, nieudolność lub stan umysłu autora. Ale w latach trzydziestych te właśnie elementy uznano za nowatorskie. Wartością artystyczną okazała się więc całkowita wieloznaczność Nie loty, nie motywowany mim etycznie układ elementów, otwarta kompozycja, a przede wszystkim inny nit w prozie realistycznej status języka powieści. Krótko mówiąc: Nietota znalazła się w nowym typie odbioru, w którym kategorii „wartości artystycznej’ przysługiwały jako korelaty: .jiiezrozunhałość" i „niejednoznaczność" komunikowanych sensów (M: 5). Proza Micirtskiego wprowadza bowiem do komunikacji literackiej taką normę odbioru literatury, która stanie się ważna w dwudziestoleciu międzywojennym, a mianowicie: stwierdzeniu, że utwór jest niezrozumiały, że trudno określić jego cel i sens artystyczny, towarzyszy przyznanie mu wartości estetycznej. „Nie rozumiem, ale akceptuję” — oto norma lektury, jakiej nie znała komunikacja literacka projektowana przez konwencje realizmu i naturalizmu: „Z zachwytem słuchałem kiedyś publicznego wykładu Micińskiego (...] nic nie zrozumiałem, ale byłem zachwycony każdym oddzielnym zdaniem i pięknością jego języka" (M: 13, s. 94 — podkr. W. B).

B, Rola czytelnika

Za wykładnik nieczytelności „po wieści-worka’ uznano brak troski autora o odbiorcę powieści (M: 3), a nawet lekceważenie' " go fM: 30): czytelnik oszołomiony i bezradny (M: 15) — pisano — reaguje nieufnością na takie utwory (M: 10). Twierdzono więc np._t że Nietota jest książką pisaną przez autora dla siebie (M: 3, 13), a tym samym narusza podstawowy status języka w powieści. Słowo literackie — pouczano Micińskiego —. jesteś rodkiem porozumienia,-a nie izolacji (M: 3). Z perspektywy' ewolucji literackiej jest to norma niezwykle ważna — „nieczytelność" tekstu powieści implikuje zarzuty o tworzenie dzieła zrozumiałego tylko dla autora.

Podstawą tej grupy sądów było przekonanie, że proza Micińskiego czyni niemożliwym porozumienie między czytelnikiem a tekstem (M: 14,12), że odbiorca nie może określić, jaki jest cel tych utworów (M: 10,23,42)¹⁰. Uważano bowiem, że ję _Zvk w tych powieściach (leksyka, styl) jest niezrozumiały <M: 10) że każda postać to dliTodbiorcy zagadka i że tekst jako całość wymaga komentarza, w którym by rozszyfrowano znaczenia poszczególnych elementów (M: 26, 40, 48). Niewątpliwie taki odbiór był zaprojektowany w tekście powieści Micińskiego: narrator określa bowiem Nietotę jako „pismo szyfrowane i sympatyczne”. Stąd też w świadomości literackiej pierwsza powieść Micińskiego funkcjonowała jako utwór z nieznanym kluczem^{1 2}. Na pewno Miciński w sposób drastyczny naruszył społeczny zasięg odbioru powieści . Sprawa ta odżyje w sporach o tzw. „młodą literaturę" w latach trzydziestych.

Jednocześnie dla części krytyki stało się oczywiste, że proza Micińskiego jest prowokacją estetyczną, że celowo razi gust czytelnika^ykształconego na prozie realistycznej (M: 1, 5). Konsekwencją takich rozpoznań był postulat, by odbiorca tego typu utworów stał się zdolny do innego niż tradycyjny sposobu odbioru powieści. Proza ta wymagać miała od czytelnika postawy wyznawczej— całkowitego utożsamienia z dziełem. Nie można jej bowiem poznać racjonalnie i empirycznie (M: 11); Jęcz wyłącznie emocjonalnie. Zrozumieć Micińskiego to tyle, co — zawiesiwszy intelekt — „przeżyć" jego twórczość, „doznać” jej—bezpośrednio, doznać iluminacji (M: 16), objawienia, wstrząsu (M: Dęte.

W takim projekcie lektury za właściwy tekst powieści Micińskiego uważano w pierwszej fazie recepcji tylko jej fragmenty „arealistyczne”. Wszystkie pozostałe, tj. pisane w konwencji realistycznej, traktowano jako przynętę dla niewyrobionego czytelnika (M: 1, s. 231). Z kolei w innym stylu odbioru — kształtującym się na początku lat dwudziestych — tylko

35

1

¹⁰    Por. Irzykowski o Pożegnaniu jesieni: „Nasuwają się naiwne na pozór pytania czytelnicze: po co ta powieść napisana? Dlaczego nie ma ani jednej -dodatniej- postaci? dlaczego Atanazemu nie przeciwstawił prawdziwego -człowieka czynu- tylko bolszewika Tempego? Itp. Wszystkie te pytania sięgąją właśnie w formę" (W: 11, s. 303-304); „Nie wiadomo właściwie, o co autorowi chodziło" (M: 35. podobnie M: 22).

2

   Klasycznym przykładem .oswajania" Nietoty jest tu podawany przez K. Czachowskiego klucz „personalny" do tej powieści w: O Stanisławie lgną• cym Witkiewiczu w książce Pod piórem, Kraków 1947, s. 102.

* „Zagadnienie słuchaczy, publiczności nie istniało dla niego" (M: 33).