18213 skanuj0006 8 9

średnik „pisze się w środku myśli, kędy głos się zawiesza, po czem następuje druga część myśli”;

przecinek pisze się „tam, gdzie jest mały przestanek, a głos ani się spuszcza ani podnosi”¹.

U Bentkowskiego „ugramatycznienie” sensu interpunkcji występuje już wyraźniej. Stara się godzić „widok gramatyczny” (który wymienia na pierwszym miejscu) ze „względem deklamatoryjnym”. Pisze mianowicie, że na podstawie przeglądu „troskliwie wydanych” dzieł Jana Śniadeckiego i Ignacego Krasickiego wydało mu się, iż „oprócz widoku gramatycznego wzgląd oraz deklamatoryjny, czyli raczej głośnego czytania, służy za podstawę interpunkcyi”². Zaznaczony dualizm interpretacji roli interpunkcji widać wyraźnie np. w omówieniu roli przecinka. Pisze mianowicie Bentkowski, że przecinka używa się, „aby odróżnić stosunek gramatyczny wyrazów, a tern samem ułatwić szybkie pojęcie sensu, a oraz, aby przybyć w pomoc słabości organu mownego, i zwrócić uwagę czytelnika na przyzwoite głośne wymówienie rzeczy napisanej”³. W tym dualizmie przeważa stanowisko retoryczne. Bentkowski objawia wyraźnie swą sympatię dla interpunkcji francuskiej, pisząc: „wzgląd, w wielu także francuzkich dziełach napotykany, a do polskiego języka, jak mniemam bardzo stosowny, a nawet potrzebny. Ztąd wynika przecinkowanie nasze częstsze, mocnieysze”⁴.

Omówiwszy przykłady składniowego użycia przecinka, odrębny paragraf poświęca Bentkowski temu właśnie „mocniejszemu przecinkowaniu”, tzn. stosowaniu przecinka „nie dla żadnego gramatycznego względu”, ale „jedynie z uwagi na sposób wymówienia przy głośnem czytaniu”. Zachodzi to zwłaszcza w zdaniu dłuższym, którego „ani jednostajnym głosem, ani jednym tchem wymówić nie należy, a w pewnym względzie, i wymówić nie można”. W takich sytuacjach przede wszystkim „oddziela się subjekt obszerniejszy nieco, kommą od czasownika”. Z przykładów, które podaje, przytaczam kilka⁵:

2. Ale chęć i porywczość do reformy, były zawsze i będą znamieniem głów powierzchownych [...].

Śniad.

3. Nowa postać sytuacyj mojej, długo nie dała mi oczu zmrużyć.

Kras.

4.    To szczypiące ale rozsądne zdanie Huma, wziął Kant za bluźnierstwo i sceptycyzm.

Śniad.

5.    W takim sposobie pojmowania, bardzoby były szczupłe i wątłe nasze filozoficzne poznawania [...].

Śniad.

6. Znalazłem wśród Paryżan, mędrców nie dumnych [...].

Kras.

Wszystkie przecinki widoczne w tych przykładach mają uzasadnienie wyłącznie retoryczne.

Na wyłącznie logiczno-składniowe tory wprowadzają interpunkcją polską nasi gramatycy w ciągu drugiej połowy XIX wieku. Proces tej „gramatyzacji” interpunkcji odbywa się stopniowo. Dzieje się tak, że autorzy gramatyk najczęściej na wstępie rozdziałów czy paragrafów interpunkcyjnych wygłaszają teoretyczne formuły o retorycznej roli znaków przestankowych, a potem praktyczne wskazówki na temat użycia danych znaków rozbudowują stopniowo coraz bardziej pod względem składniowym. Jako przykład mogą tu posłużyć m.in. podręczniki Czajkowskiego i Sucheckiego.

Czajkowski na wstępie rozdziału „O przecinkowaniu” pisze tak:

Aby mowa była zrozumiała, potrzeba uważać gdzie i jakie należy robić zawieszenia głosu.

Aby pismo uczynić zrozumiałem, potrzeba w stosownych miejscach kłaść znaki przecinkowe, wskazujące potrzebę zawieszenia głosu.

Potem jednak szczegółowe wskazówki o użyciu znaków przestankowych (poza pytajnikiem i znakiem wykrzyknienia) mają już charakter czysto składniowy. Np. wskazówki dotyczące użycia przecinka są sformułowane następująco:

Przecinek (,) kładzie się, gdy się wymienia rzeczy, przymioty lub twierdzenia, odnoszące się do jednego zdania (wyjąwszy, gdy między niemi spójniki).

Zdania główne, gdy się kładą bez określeń i bez spójników łączących, przedzielają się przecinkami.

Wszelkie adpozycye i zdania wtrącone, czyli pomieszczone w pośród innych zdań, kładą się między przecinkami.

Przecinek kładzie się między zdaniem głównem i dopełniającem.

Przecinek kładzie się między zdaniem głównem i określaj ącem.

Wszelkie zdania główne, czy jednością lub sprzecznością wyobrażenia jakiego połączone, czy spójnikiem wskazującym stosunek ich między sobą, przedzielają się przecinkiem⁶.

Podobnie jest też u Sucheckiego. Na wstępie rozdziału o „znakach pisarskich” rolę tych znaków ujmuje następująco: „Znaki pisarskie wskazują, jakich przestanków i jakiego gdzie głosu [podkreśl, autora] w mowie użyć należy”. Potem jednak szczegółowe wskazówki dotyczące użycia znaków przestankowych (poza myślnikiem i domyślnikiem) mają już charakter czysto składniowy. Np. wskazówki o użyciu kropki brzmią tak:

9

1

Te n ż c , Gramatyka języka polskiego, Warszawa 1817, s. 263.

2

ⁿ F. Bentkowski, dz. cyt., s. 2 przedmowy.

3

   Tamże, s. 76.

4

   Tamże, s. 2-3 przedmowy.

5

¹⁰ Tamże, s. 88-89.

6

J. A. C z aj k o w s k i, Gramatyka języka polskiego. Wydanie drugie, Warszawa 1853, s. 245-251.