1
7 2

56 ŚWIADOMOŚĆ

Filozofowie średniowieczni posługiwali się rozróżnieniem intencji pierwszych i intencji drugich. Intencja pierwsza {intentio prima) to treść mentalna, za pomocą której odnosimy się do rzeczy poza umysłem. Intencja druga (intentio secunda) to ta treść mentalna, za pomocą której odnosimy się intencji pierwszej. Na przykład treść mentalna (pojęcie) ‘wielbłąd’ jest intencją pierwszą, gdyż odnosi się do wielbłądów, takie zaś treści mentalne (pojęcia), jak ‘rodzaj’ (genus), różnica gatunkowa (<dijfereiUia), cecha (proprium), własność (accidens), są intencjami drugimi. Za ich pomocą nie odnosimy się do przedmiotów w świecie, lecz do naszych myśli o tych przedmiotach. Powszechnie przyjmowano, że intencje drugie, czyli tzw. byt myślny {ens radonis), stanowią przedmiot logiki. Nie wszystkie jednak byty myślne uważano za przedmiot logiki, lecz tylko pewną ich szczególną odmianę, a mianowicie tę, która odpowiada sensowi stałych logicznych. Trzeba podkreślić, że w ten sposób logika nic stawała się nauką o przedmiotach psychicznych, gdyż dotyczyła tego, co obiektywnie i ‘intencjonalnie’ istnieje w umyśle (duszy)^{1 2}.

W okresie renesansu i w czasach nowożytnych pojęcie intencjonalno-ści wyszło z powszechnego użycia. Wprawdzie filozofowie nadal formułowali różne teorie na temat natury umysłu, nie robili tego jednak za pomocą ‘intencjonalności’.

Problematykę intencjonalności ponownie wprowadził do filozofii F. Brentano. Standardowo w tym kontekście cytowany fragment z jego Psychologii z empiiycznego punktu widzenia brzmi następująco:

Każdy fenomen psychiczny charakteryzuje się tym, co średniowieczni scholastycy nazywali intencjonalną (lub też mentalną) inegzystencją przedmiotu, a co my -jakkolwiek nie całkiem jednoznacznie - nazwalibyśmy odniesieniem do pewnej treści, skierowaniem na pewien obiekt (przez który nie należy tu rozumieć czegoś realnego) lub iminanentną przedmiotowością (immanente Gegenstddlichkeit). Każde [zjawisko psychiczne j zawiera coś jako obiekt, chociaż nie każde w ten sam sposób. W przedstawieniu coś jest przedstawiane, w sądzie - uznawane lub odrzucane, w miłości kochane, w nienawiści nienawidzone, w pożądaniu pożądane itd. Ta intencjonalna inegzystencją jest właściwa wyłącznie fenomenom psychicznym. Żaden fenomen fizyczny nie wykazuje czegoś podobnego. A zatem fenomeny psychiczne możemy zdefiniować jako fenomeny, które intencjonalnie zawierają w sobie pewien przedmiot²⁹.

rżeozy fizycznych, lecz tylko ich zjawiska (fenomeny). Dzisiaj jednak v Brc ilanowskie rozróżnienie fenomenów psychicznych i fenomenów fizycz-: nych interpretuje się jako opozycję pomiędzy intencjonalnością a światem

I    i *

przędzy fizycznych poza umysłem. Intencjonalność świadomości polega na tym} że wszystkie jej akty (funkcje) odnoszą się do jakichś treści, wszystkie (funkcje) dotyczą czegoś, są o czymś. Na przykład w sądzie ‘Róża jest

żzeijv

Według Brentana intencjonalnością charakteryzują się wyłącznie feno-; meijy psychiczne. Fenomeny fizyczne natomiast są nieintencjonalne. Bren-tano używał terminu ‘fenomen’, gdyż sądził, że bezpośrednio nie poznajemy

vona’ odnosimy się do treści stanu rzeczy, którym jest czerwień róży, (!p wypomnieniu przypominamy sobie treść ‘czerwona róża’ itd. Intencjo-e są: percepcja zmysłowa, przypomnienie, akty sądzenia, akty wyobra-ńii sobie czegoś itd. To, co jest przedmiotem intencjonalności umysłu, ma L'dług Brentana - intencjonalne istnienie wewnętrzne (intentionale In-ehz). Brentanowi chodziło o wskazanie na różnicę pomiędzy akiami

u K ;_{f #    #}

racjami) świadomości, treściami świadomości oraz ich przedmiotami. Wrażony Pegaz różni się od samych aktów świadomości, za pomocą kh odnosimy się od niego. Jako przedmiot świadomości, Pegaz ma tcńcjonalną inegzystencję’, natomiast nie istnieje poza świadomością. ^Ł rżypadku zaś takich przedmiotów, jak czerwona róża, istnieją: akt xja)'percepcji, jego treść oraz autonomiczny przedmiot poza świa-sęią. Inaczej mówiąc, każdy akt umysłu odnosi się do pewnych treści leżnie od tego, czy treści te odnoszą się z'kolei do jakichś auto-'ćżhie istniejących przedmiotów. Z tej opisowej cecłiy umysłu Brentano łgał również szersze konsekwencje metafizyczne, a mianowicie twierdzę fenomeny psychiczne są nieredukowalne do fenomenów fizycznych •takie stanowią odrębną sferę bytową. Brentanowska inteipretacja

£ hjr e n t a n o, Psychologia z empirycznego punktu widzenia, s. 19.6-111

1

tu w pytaniu, czy kryterium dobra moralnego należy widzieć w samej intencji podmiotu, czy też w intencji i w efektach jego działania. Według Schelera fałszywą etyką intencji jest etyka Kanta, którego zdaniem dobro moralne rodzi się wyłącznie wskutek wypełnienia obowiązku. Schelcr twierdził, że oprócz intencji konieczne jest też, aby podmiot działający realizował poprzez swoje działanie jakąś wartość pozytywną; por. M. S c h e 1 e r, Der Formalismus in der Ethik wid die materiale Wertethik, Bern: Francke 1966 (Gesammelte Werke, t. II). Historycznego poprzednika tej koncepcji można widzieć w św. Augustynie i jego sławnej formule Dilige et quod vis fac. U Tomasza z Akwinu ‘intencja’ w sensie metafizycznym oznaczała wrodzone każdej skończonej istocie dążenie do Boga jako do absolutnej prawdy i dobra.

2

Por. J. M. B o c h e ń s k i, Formale Logik, Freiburg-Munchen: Vcrlag Karł Alber 1962², s. 175-179. W ramach analiz cpistcmologiczno-logicznych w Filozofii scholastycznej posługiwano się też następującymi dystynkcjami: prima intentio formalis - na oznaczenie samego aktu intelektu, który ujmuje swój przedmiot bezpośrednio - oraz secunda intentio formalis - na oznaczenie aktu ujmującego akt bezpośredniego odnoszenia się do przedmiotu. Wyrażenie prima intentio obiectiva oznaczało wszystko to, co jest ujmowane bezpośrednio, czyli przedmiot, a wyrażenie secunda intentio obiectiva oznaczało wszystko to, co jest poznawane przez akt refleksji, czyli treść umysłową.