25008 kem122

ŻYCIE POZAGROBOWE

242

243

ŻYCIE POZAGROBOWE

„świętą górą” i lam przebywać będzie ze wszystkimi swoimi przodkami. Nieboszczyk - poprawniej: „żywy trup” - korzystał w swoim grobowcu ze wszystkich dóbr pogrzebanych wraz z nim samym, przy czym owe dobra można było, zdaje się, symbolicznie zagwarantować stosownym epitafium (zob. runy). W wielu sagach pojawia się motyw opuszczania grobu przez upiora (draugr) i szkodzenia przez niego ludziom do czasu ponownego uśmiercenia przez któregoś z bohaterów (zob. Grettir). Niebezpiecznego sąsiada (zmarłych chowano w najbliższej okolicy domostwa czy osiedla, co jest charakterystyczne dla obyczajowości wspólnoty rodowej) pozbywano się ostatecznie, tzn. ostatecznie odprawiano w zaświaty, odcinając mu głowę i układając ją między nogami zwłok, albo poddając jeszcze raz „zabitego” trupa kremacji i rzucając jego prochy do morza; nieomal do ostatnich lat w Skandynawii praktykowano zwyczaj palenia pościeli zmarłego, co oznaczało definitywne zerwanie z nim stosunków. Zresztą stara tradycja skandynawska dopuszczała możliwość wejścia do grobowca i powtórnego uśmiercenia zmarłego nawet bez dowodów na jego wrogą wobec żywych działalność; w ten sposób nie tylko przejmowano bogactwa, głównie broń, ale i zdobywano sławę. Interesująca hipoteza utrzymuje, że odsłonięte przez archeologów liczne podkopy w wielu kurhanach nie tyle świadczą o prymitywnym rabunku mogił, ile właśnie są śladami dawnych „walk” toczonych przez śmiałków z „żywymi trupami”. O ile można sądzić, to śmierć samobójcza wykluczała powrót do świata żywych. W staroecłdaicznej Pieśni o Sig-urdzie krótkiej —> Hógnr przezornie doradzał —> Gunnarowi: „Nie odwodź jej [tzn. Bryn-hild] od zamachu na życie, aby z martwych nie powstała”.

/.daje się, że próbą pogodzenia dwóch niezbieżnych poglądów (z jednej strony pobyt zmarłego w Walhalli lub w Niflhelu, z drugiej - we własnej mogile), stanowi znany już ze staroeddaicznej 11 Pieśni o Hel-gim Zabójcy Hundinga przekaz o przybyciu —> Helgi ego² z Walhalli do swojego grobowca i spędzeniu w nim nocy z żoną; p_0r opisaną w Sadze o Wólsungach nadzie' -> Gudrun, że Sigurd przybędzie do nj^ z Niflheimu. Próby takie posuwano /o₍₎p] do identyfikacji światów zagrobnych: wiście do mogiły (kurhanu) w sagach często nazywane jest „wrotami Hel”, a Księ_m z Flatey opisuje kurhan, wewnątrz którego zmarli wojownicy walczyli ze sobą tak samo jak einherjowie w Walhalli. Być może skutkiem utożsamienia Walhalli z kurhanem była znana z Sagi o Haraldzie Pięknoz&łosym opowieść o naumudalskim konungu Her-laugu, który wraz z bratem Hrollaugiem trzy lata wznosił kurhan, a na wieść o zbliżającej się wojnie z Haraldem zaopatrzy! grobowiec w jadło i napitki i wespół z jedenastoma towarzyszami zamknął się w nim.

Najprawdopodobniej śladem dawnej, praindoeuropejskiej jeszcze lokalizacji świata pozagrobowego „za wodą” (zob. kosmologia), może później wspartym morską ekspansj ą ska n dynawskich Ger ma nów, było wyobrażenie o podwodnej krainie zmarłych należącej do -» Ran, ale, niestety, nic bliższego na ten temat nie wiadomo.

Niezależnie od miejsca pośmiertnego bytowania (Walhalla, Niflhel, mogiła, wnętrze góry; może również, siedziba Ran na dnie morskim) zmarli pojmowani byli jako najzupełniej cielesne istoty niczym nie różniące się od żywych ludzi (por. fjąr - „dusza: ciało, życic”): zachowywali swój wygląd, jedli, pili, tęsknili za najbliższymi, uprawiali fizyczną miłość (zob. Dyggwi; Agnar¹), ^c*^ei" pieli z powodu niewygody (wedle Księgi osiedlenia niejaki Asmund żalił się małżonce na ciasnotę w grobie, w którym pochowano g° razem z niewolnikiem), gościli przybyszom (por. Baldra i —> Nannę podejmując}⁰'¹ —> Ilermoda), walczyli, a nawet urnie*³¹ (por. pojedynki einherjów); po —> R^a8^na roku Baldr (choć przecież spalony ^na —> Ht inghornim!) powróci całkowicie ma terialny i, wraz z równie materiału)⁰¹ —> Hódem, obejmie władzę nad świa^te ^ Być może przekonanie o kontynuacji ^z)'^c za grobem miało swoje realne podstąp w zaobserwowanym pośmiertnym zach°"

niu niektórych funkcji organizmu, a to roś-nięciu paznokci (zob. Nagi far) i włosów.

Miejsce pośmiertnego bytowania nie miało znaczenia dla ludzkiej oceny zmar-gch: mianowicie zawsze budzili lęk i byli niebezpieczni. „Żywe trupy” (łac. defuncti -civi) wyrządzały dotkliwe krzywdy swoim dawnym znajomkom i do śmierci doprowadzały swoje ziemskie kochanki, a podczas Ragnaróku przebywający w Niflhelu wezmą udział w walce po stronie sił zła. Obawę budzili nawet einherjowie: widok powstałego z grobu Helgiego nasunął służebnej myśl o końcu świata. W atmosferycznych zjawiskach towarzyszących zimowym i wczesnowiosennym burzom widziano manifestację złych sil (zob. Lusse; Thjod-rek), genetycznie związanych z wyobrażeniem o ruszających do boju wojownikach / Walhalli. W tradycji niemieckiej owe zjawiska nazywano „dzikimi łowami” (wilde Jagd) i personifikowano jako orszak zmarłych pędzących po niebie pod wodzą „dzikiego łowcy” (wUder /dger), Wodana (Odi-na); w Szwecji „dzikiego łowcę” do dziś zwie się Odenem. Najpewniej wyobrażenia te znalazły się już w Germanii Tacyta, który połączył je z południowogermańskimi Ma

riami (łac. fiarii; por. stwniem. beri - „wojsko”). Rzymski historyk pisał o nich, że „zawzięci, wrodzoną swą dzikość sztuką i stosowną porą wspomagają: ich tarcze są czarne, ciała pomalowane; do walk wybierają ciemne noce i już samym groźnym zjawiskiem i marą żałobnego wojska budzą trwogę, ponieważ żaden nieprzyjaciel nie zniesie lego niezwykłego i jakby piekielnego widoku”. W różnych czasach z „dzikim łowcą” identyfikowano rozmaite historyczne i legendarne osobistości, jak Attyla (zob. At 1 i-) i Dietrich z Werony (Teodoryk; zob. Thjodrek), a także Kain, król Herod, Karol Wielki i Francis Drakę; w doborze tym widoczna jest pewna ambiwalencja, może wynikająca z pierwotnie pozytywnej oceny einherjów.

H. Neuberg, Der Aberglaube in den Islendinga sdgur, Riga 1926; G. Neckcl, Wal hall. Studien iiber germanischen Jenseitsglauben, Dortmund 1931: H.J. Klarę, Die Toten in der altnordischen Literatur, „Acta philologica Scandinavica¹’ 1933-1934,8: M. Ninck, Gótter und Jenseitsglauben der Germanen, Jena 1937; H.R. El lis Davidson, The Road to Hel Cambridge 1943 (New York 1986); E. Polkowski, Eschatologia germańska, „Eu hem er” 1963, 1; W.J. Pietruehin, K charaktierislikie priedstaiolenij o zagrab nom mirie u skandiuawow epochi wikingów (/X X/ iviv.), „Sowiet -ska ja etnograf ija” 1975, 1.