19776 skanowanie0004

10 WSTĘP

kiedy wskazywałam, jak tylko ręka starczyła, na widnokręgu społecznym różne gwiazdy i pożogi, róże i rany, kiedy najwyżej, jak tylko zdołałam - i najśmielej - wznosiłam sztandar polskiego słowa tam, gdzie ono najsroższymi rozkazami było zmuszane do milczenia, czułam dumę wewnętrzną, czułam radość życia, mniemałam, że jestem robotnicą taką jaką u krosien rzeczy wiekuistych ma być dusza każdego człowieka. Było w'tym wiele zapewne egzaltacji i egzageracji, mało pozytywnej trzeźwości i równowagi, mnóstwo też złudzeń - ale tak było. Niechże Pan z tego szkicu wnosi o tym, czym musi być dla mnie wynik pracy. Zupełnie wszystkim. Całą racją bytu, który się kończy i którego ona była prawie jedyną osnową a z pewnością jedynym słońcem wśród chmur.¹

Trzeba jednak lojalnie przyznać, że w schyłkowej fazie twórczości (o czym świadczą między innymi nowelki zebrane w tomach Drobiazgi) Orzeszkowa znacznie powściągnęła skłonności patetyczne i brązownicze. Stawała się w ujmujący sposób.osobą żądną życia. Ceniła je za nie samo, za urodę świata, za przyjemność oglądania kolejnego wschodu i zachodu słońca.

Umarła w cierpieniach spowodowanych chorobą serca w maju 1910 roku. Jej pogrzeb byłwielką manifestacją serdecznego żalu, podziwu i pamięci . Za trumną szli faktyczni i potencjalni bohaterowie jej.utwo-rów: Polacy i Żydzi, katolicy i prawosławni, bogaci i biedni. Mieszkańcy Grodna, mieszkańcy świata.

II. GENEZA CHAMA. DWA PORZĄDKI

Wbrew swoim zwyczajom, słotne, wietrzne lato 1887 roku Orzeszkowa sumiennie przepracowała. W położonym nieopodal Grodna majątku Miniewicze kończyła w radosnym pośpiechu trzeci tom Nad Niemnem. Wydawało się, że teraz przez długie tygodnie będzie odpoczywać, że poza drobiazgami zamówionymi przez różne redakcje i stertą listów nie napisze nie, czekając, aż opadnie twórcza ekscytacja. Jakież więc musiało być zdziwienie' warszawskiego korespondenta

Orzeszkowej i jej orędownika, Leopolda Meyeta, kiedy w liście z 26 listopada 1887 roku, omawiającym układ utworów wiejskich w przygotowywanym przez Lewentala Tanim Zbiorowym Wydaniu jej powieści, przeczytał;

Ibm I -Niziny.

Tom II - Dziurdziowie.

Tbm III - Rybak nadniemeński, Kramarz i Za doliną róż.

Skąd wziął się Rybakl W tej chwili go piszę; będzie mniej więcej ob-szerności Widm i z dwoma wymienionymi spory tom utworzy.²

W rzeczywistości planowane opowia-danie)rozrosło się do rozmiarów powieści, której autorka, unikając porównań i analogii z wychodzącym właśnie w „Życiu” Rybakiem islandzkim Pierre’a Lotiego, nadała ostatecznie tytuł Cham.

Dzięki regularnej korespondencji z Meyetem wiemy, że C/iam po-wst.awał błyskawicznie nomiedzy późna. jesięnią 1887 ą przedwiośniem 1888 roku. Mimo przerw spowodowanych dolegliwościami migrenowy^    ą dawnych zobowiązań, 10 marca 1888 ko.pia

powieści została wysłana do Warszawy, a w połowie maja - po nie-udanych pertraktacjach z reda1cqą^Curiera Warszawskiego” i „Gazety Warszawskiej” - druk powieści rozpoczęła „Gą^ętą Polską”. Rok^

później powieść ukazała si^w wydamulST^kowymy!.™.—.......

Chąmą poprzedziła OrzeszkoWą~dedy^acfą~gki^owaną do Wale-_vrii Marrene-Morzkowskiej, pisarki, krytyka literackiego, „dawnej, dawiSf^H^aćiółki,^ z którą serdeczne więzy bardzo jednak w latach osiemdziesiątych rozluźniła.^{3 4} Trudno zatem powiedzieć, dlaczego właśnie Waleria Marrene została uhonorowana w tak widoczny sposób i to w momencie ochłodzenia stosunków.^lż Być może zadecydowała o tym jakaś szczególna strategia „dedykacyjna”: Orzeszkowa często przypisywała swoje wybitne utwory dawnym przyjaciółkom,

1

E. Orzeszkowa, Listy zebrane, do druku przygotował i komentarzem opatrzył E. Jankowski, t. 4; Do literatów i ludzi nauki: Józefy Sawickiej (Ostoi), Wilhelminy Zyndram Kościałkowskiej, Jadwigi Łuszczewskiej (Deotymy), Ignacego Baranowskiego', Józefa Kotarbińskiego, Kazimierza Zdziechowskiego, Aurelego DrogoszewskiegojEugenii Żmijewskiej, Marii Czesławy Przewóskiej, Mariana Dubieckiego, Wrocław 1958, a. 114.

2

Ę. Orzeszkowa, Listy..., t. 2: Do Leopolda Meyeta, Wrocław 1955, s. 36.

3

W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych przyjaciółki stosunkowo często odwiedzały się. Wiosną roku 1869 Waleria Morzkowska zawierała Swój drugi związek małżp-ńaki z Władysławem Marrenó w rodzinnym majątku Orzeszkowej, w Milkowsz-czyźnie. Zob. E. Orzeszkowa, Listy..., t. 1: Do redaktorów i wydawców> Józefa Sikorskiego, Gebethnera i Wolffa, Franciszka Salezego Lewentala, Wacława Makowskiego, Erazma Piltza, Stanisława Posnera, Wrocław 1954, s. 49, 303; t. 4, s. 16.

4

Na temat przyczyn tego ochłodzenia zob. E. Orzeszkowa, Listy..., t. 6: Do pisarzy: Józefa Ignacego Kraszewskiego, Zygmunta Fortunata Miłkowskiego (T.T. Jeża), Marii Konopnickiej, Michała Bałuckiego, Władysława Stanisława Reymonta, Wrocław-Warszawa-Kraków 1967, s. 92-94.