250,251

r

250

Teorie literatury XX u

TERMINOLOGIA SZKOŁY TAR I IUHM ■ znaczenie - proces pr/ckottnu <ih. (przekładu) co najmniej dwóch 11 | strukturalnych (planu wyrażanu I pi nu treści).

Łotman był jednakże od początku przekonany, że sfera treści utworu literackiego ma również charakter systemowy, podobnie jak używane w' systemie znaki są do niego przypisywane.

Podejmując się wprowadzenia do sys-Łotman - tematyki znaczeń literackich, badacz z Tartu chętnie odwoływał się do termin Hjelmslev |₀gjj zaproponowanej przez językoznawcę Louisa Hjcmslcva, który / kolei 04 stąpił terminologię de Saussurcowską (znaczące i znaczone) odpowiednio

mą wyrażania i formą treści w języku. Zainspirowany myślą Hjemslcva ł.oi......

Struktura znaku określił każdy znak i każdy tekst jako złożony z planu wyrażania I p I« plan ^rażaiTa ^{n U trc}^^c‘’ Systemowość planu wyrażania była oczywista i wielokrotni- i-.» i plan treści ⁰P*^sy^wana przez lingwistów. Lotman twierdził jednak, że również plan trcA« •

charakter systemowy, ponieważ treści znaków mogą być pomyślane jedyni, niepowiązane określonymi relacjami łańcuchy strukturalne. Przekonywał więr. **

istota żadnego z elementów szeregu treściowego nic może być ukazana | - • za relacjami z innymi elementami. Fakt, który nie może być z niczym p równany i nic należy do żadnej klasy, nic może stać się treścią języka⁴'!

W dookreślaniu natury znaczenia bardzo istotną rolę odgrywało pojęcie Kod du. Według Lotmana, kod jest systemem reguł wyznaczających zasady i kombinacji elementów danego systemu semiotycznego, po to by utwoizyi sekwencje znakowe - teksty. Stanowi on więc inwentarz możliwych ciem danego systemu, zawierając przy tym także reguły ich selekcji i łączenia guły odczytywania tekstów. Znaczenie może więc powstać tylko w tych kach.gdy mamy przynajmniej dwa różne łańcuchy strukturalne, które p ją się w jednym punkcie. Tworzy się ono w wyniku przekodowania (f»r jednego łańcucha na drugi. W koncepcji Lotmana znak artystyczny był więc dynamicznie - nic był po prostu jednością signifiant i signifi4,j.\k cepcji dc Saussurc a, ale przecinaniem się i transformacją dwóch cis malnego i treściowego. Ponadto znaczenie mogło powstawać co najmm sposoby - poprzez przekodowanie zarówno wewnętrzne (w granicach i tego samego systemu semiotycznego), jak i zewnętrzne (oznaczające systemu).Typowym przykładem przekodowania wewnętrznego był dla system matematyczny (gdzie na przykład w wyrażeniu a * b «■ c treścią w | Przekodowanie nie b + c i by ją określić, nic musimy się odwoływać do niczego spoza

wewnętrzne/ temu). W wypadku przekodowania zewnętrznego (którego mijl

przekodowanie ,1 .    •    .    ,    , v \    ⁶    \ ^h 1 ---

zewnętrzne przykładem jest system języka naturalnego), aby powstało znaczenie, mu -u- •

zbliżyć do siebie dwa łańcuchy strukturalne różnego typu - ciągi d/więluiWf »ał

powiadają tu wszak klasom rzeczy, zjawisk, pojęć itp. Przekodowania o gn h 1

HM •••motyka

251

mi..... potykać również w systemach bardziej skomplikowanych - we wtór-

iii > I• , i. m u h modelujących typu artystycznego.

> I    te rozróżnienia do opisywania specyfiki systemów literackich,

t im «m znajdował nowe języki opisu tradycyjnych pojęć - na przykład forma |i t. • n n< ilitcrackich. Zestawienie systemów o dominacji przekodowali we m -n • tiy« h i zewnętrznych pozwalało na przykład na porównanie najogólniej-t. M i'«lwi>ści „systemu romantycznego” i „systemu realistycznego”. Zdaniem I • • m.t ,|uzekodowanie wewnętrzne", a więc

• i o m uli immancntno-rclacyjnc - było szczególnie wyraźnie widoczne ideologie 1 o li i ••• mach scmiotycznych, które pretendują do powszechności, zmo-l« Iłowania całego światopoglądu i systematyzacji całej danej człowic-i .¹o| h«. zywmtości⁴¹.

mach wi wnglr/n

I . Mmi. m takiego systemu okazywał się dla niego właśnie romantyzm. Na Romany • Ud mm. i iim pojęcie „geniusz" dało się tu sprecyzować tylko poprzez ha- ^,M/1 .. U¹ |l •• go pojęcia do innych pojęć systemu. Pojęcie „geniusza" mieściło .i_t l iwMtm w Mali c opozycji wyznaczonych przez opozycję podstawową: geniusz pi/okod ń >.o łMmi .Uwala się rozpisać na kolejne opozycje cząstkowe: wielkość - ni-imwvMo»< pospolitość, duchowość - materialność, bunt - pokora itp.).

|. »h I • i,d inny tworzyć kolejne opozycje (na przykład geniusz - lud, twór-ricin •. u . np.) - dopowiadał Łotman - to one również będą się mieli .i »)hhiuii loimintycznym. Z kolei realizm był dla niego przykładem sys-

. Mm i iii dmnmwjc przekodowanie zewnętrzne - na pierwszy plan wysu- Roalizn |n Uiwlcin pytanie o stosunek znaczenia w danym systemie do znaczenia P^,/v^M ’ ‘    Film 'koto w systemie realistycznym pojawia się na przykład pro-

■ IMistalo przedstawione w utworze, jest zgodne z rzeczywistością? wnętr/i n. pi /i-i u >, przekonywał badacz, już sama taka operacja wymaga [iwiiitu maków (rzeczywistości kreowanej) do świata rzeczywi-|9tk i i. alncj)². Były to pozornie tylko teoretyczne rozważania i urn znaków, ale używając języka semiotyki, Łotman próbo-nwi. d/irć coś więcej zestawiając na przykład ze sobą dwa iltnliolityczncgo romantycznego i otwartego na inne sys-n alUryi znego, starał się także zwrócić uwagę na wszelkie Krytyk ayitrmy ideologiczne, dokonujące interpretacji jedynie ^muP°

|    •i iśle określonych granicach - a więc pragnął powic-

• • >    lotnego o radzieckim systemie politycznym i je-

1

i l ó <• operacje jmzvze bardziej skomplikowane - np. wiek nysie •tylmyi #li» oparte na /.mianach rejcatrOw znaczeniowych - rob przy

2

• i.Htliani W Słrukłutwttktfuarłyityfrnt^o,op oV.,». S‘»