31254 P1070316

ku: „We wszystkiej włoskiej ziemi nadeń kraśniejszego wdzięcznością, gwarą, sercem nie było drugiego"; (z tłumaczenia Wergiliusza, pióra J. A. Kmity, Kraków 1591, s. 10). Wyraz miał więc ogólniejszą treść “zdolność, umiejętność mówienia, mowa', a nie szczegółowszą 'mowa ludu’, jak współcześnie. Przyprawa i okrasa bynajmniej nie od początku swego istnienia należały do słownictwa kulinarnego: w przeszłości miały treść ogólniejszą. Teksty sprzed XVI w. zaświadczają okrasę wyłącznie jako synonim ozdoby, upiększenia, przybrania: „Dobra żeńszczyna jest okrasa żywota". Gloger, Sł. Stp. „Potem gdyż się dokonało niebo i ziemia i wszystka ich okrasa (...)’’ BZ Gen. 2, 1; Sł. Stp. Przyprawa zaś występowała w znaczeniu 'przydatek, dodatek’ („przyprawa miedzi, żelaza”, L.), z którego się wywodziły odcienie szczegółowe. W jednym z nich — 'dodatek do zwykłego wyglądu” — przyprawa była synonimem okrasy (por. „Królewskie do koronowania przyprawy i ozdoby chował”. Sk. Dz. 1132; „Oczna przyprawa do czernienia brwi albo trafienia powiek". Cn. Th. 588, L, w innym — 'dodatek do potraw* — utrzymała się po dziś dzień.

Długo, bo aż do schyłku XIX w., był używany w ogólniejszym niż obecne znaczeniu wyraz nagroda; oznaczał on mianowicie 'zapłatę, wynagrodzenie w ogóle’, a nie tylko 'premię, wyróżnienie pieniężne’; np. Jan Śniadecki pisze: „Otwarcie gimnazjum w Kijowie z większą jak zwyczajnie liczbą katedr i z lepszą dla nauczycielów nagrodą odłożone zostało”. Zagajenia 67. Dor., a we wspomnieniach Wybickiego czytamy: „Wymagano, abym nałożył kontrybucję na miasto dla nagrody wojska”. Pam. II, 99, Dor.

W tekstach dziewiętnastowiecznych spotyka się jeszcze rzeczownik pozór w jego dawniejszym znaczeniu 'wygląd w ogóle’ (a nie — jak dziś — wygląd łudzący*): „Małe mieszkanko zmieniło bardzo pozór swój; grube warstwy pyłu okrywały ściany i sprzęty”. Orzeszk. Z różnych I, 165; „Pozór wojenny przybrał cały obóz”. Pol. Mon. 75, Dor. Paralelna zmiana nastąpiła w treści pochodnego przymiotnika pozorny i przysłówka pozornie; zatraciły one znaczenie 'okazały’, 'okazale’, żywotne do schyłku XIX w., np. „Naprzeciw starego Brześcia leży nad samym Bugiem miasteczko dosyć pozorne”. Baliń. M. Polska IV, 594; „Mam garnitur (...) lichy, słaby, ale pozorny, służy mi dotąd wszędzie". Lei. Listy II, 70, Dor.

Można przypuszczać, że zwężenie zakresu znaczeniowego wyrazu pozór i jego derywatów nastąpiło pod wpływem kontekstów, w których była mowa o wyglądzie zewnętrznym mylącym^me~odpowładającym istocie zjawiska: „Mieliśmy pozór zwykłych podróżnych”. Jeż, WD 202.

Znaczenie wtórne, wyspecjalizowane — zawsze na początku, ma charakter kontekstowj^realizu je się w tych, a nie innych typowych związkach. Z chwilą gdy się stabilizuje i uniezależni od określonego otoczenia słownego — sytuacja się odwraca: to właśnie treść starsza będzie teraz wyma-

86    i .    ,    GfŁ&P

gała określonych determinatorów w kontekście. „Bezkontekstowe” jest dzisiaj znaczenie przyrządzać pokarmy^{1 2} w czasowniku gotować, natomiast ogólniejsza treść 'przygotowywać² może być zrealizowana tylko w pewnych związkach, przede wszystkim w połączeniach z rzeczownikami abstrakcyjnymi {gotować niespodzianką).

Piać może mieć znaczenie 'śpiewać² tylko wówczas, gdy łączy się z rzeczownikami pieśni, modły i ich synonimami. A przecież jeszcze Mickiewicz pisał: „Pieją Greczynki, pieją Czerkieski (...)" Wiersze 137, Dor.

Żądza bez kontekstu znaczy 'pociąg seksualny’; treść pierwotna, ogólniejsza realizuje się w związkach żądza zysku, żądza sławy ². Pożądać, pożądanie ma ogólną treść 'pragnąć, pragnienie’ w analogicznych kontekstach; w izolacji zaś znaczy ²czuć pociąg fizyczny^2s.

Niekiedy wyróżnikiem treści pierwotnej, ogólnej staje się forma mor-4 ~r— fologiczna wyrazu. Znaczenie 'obietnica² słowa ślub realizuje się nie tyl-j •- -ko w określonym kontekście (złożyć ślub, ślub czystości), ale zazwyczajjC >v. i w formie liczby mnogiej śluby. Podobnie: statek//statki "okręt² • — i tyl-j '• ko statki, jeśli realizowane jest znaczenie starsze 'naczynia, narzędzia².__

Ukształtowanie się odcienia zwężonego nie zawsze pociąga za sobą wyj- ( ■ ście z obiegu treści ogólniejszej lub jej frazeologizację, tj. ograniczenie S do bardzo nielicznych, ściśle określonych związków. Niekiedy wspoHstme- ) ją one ze sobą na zasadzie \5wnóuptaWWenIa^ Mogiła miała już w XIX w. znaczenie 'grobowiec usypany z ziemi², ale jednocześnie mogła być jeszcze użyta jako synonim wzgórza, pagórka, wzniesienia ⁷: „Stało batalionów dwa, z których jeden na pochyłości wznoszącej się w polu mogiły formował czerwoną plamę”. Jeż, Dor. 328. Nierzadko zresztą oba znaczenia krzyżowały się w pewnych kontekstach, np. „Aluzja do spoczywającej pod mogiłą Fryderyki”. Jeż, HeL 338, WD 328. Równolegle też używano w XIX w. przymiotnika przytomny w obu znaczeniach: zakresowe szerszym, starszym “obecny² — i nowym, wyspecjalizowanym ‘obecny duchem, świadomy tego, co się wokół dzieje² por. „Byłem przytomny na placu Saskim, kiedy wychodziła (...) dywizja generała Kniaziewicza”. Kożm. Pam. II, 116; „Z sąsiadami zza kopca nigdyśmy nie żyli: nigdy na

37

1

*    W przeszłości — przeciwnie — znaczenie zwężone realizowało się w kontekstach typu żądza cielesna; treść ogólniejsza nie wymagała określonego „tła" leksykalnego; por. „Jako mąż dobrej żądzy na wielkie się jeszcze rzeczy dla Chrystusa brał”. Sk. Zyw. 2, 208, L; „Bolesław (.„) powtórnie mu winę darował pod obowiązkiem ochrzczenia się. Wypełnił Gniewomir żądzę królewską”. Nar. Hist. n, 131, Dor.

*    W dawniejszych użyciach, izolowany od charakterystycznego kontekstu, czasownik pożądać miał właśnie treść ‘pragnąć²: „Kto nie będzie pożądał, ten na swoim dosyć mając, nie będzie cudzego pragnął”. Kucz. Kat. 3, 208, L.

2

   Było to kiedyś znaczenie kontekstowe: por. połączenia statki wodne, statki morskie, notowane u Lindego.

¹ Zakres jeszcze ogólniejszy miał wyraz w XVII w., oznaczał bowiem wówczas nie tylko wzniesienie ziemi, ale wszelkiego rodzaju sterty, stosy itp.: „Więcej niż tysiąc mogił albo kup niemałych zboża popsowanego”. Wez. Zap. B 4; „mogiłka krętowa”. Tr„ cyt L.