32392 P1080113 resize

82 AHKA NIESIOŁOWSKA-WĘOZKA

Kup in obejmuje okres od HO do wczesnego okresu lateńskiego, on najbardziej zróżnicowany. Na pewnych obszarach (północno-wschód- I nie rejony grupy białowickiej, północna cześć grupy górzyckłej) pojawię- j mu sie grodów towarzyszy regres osadnictwa otwartego, posiadającego 1 na ogół charakter rozproszony. Grody rozwijają się tu głównie z dala od 1 niego. Rozmiary ich nawiązują do grodów związanych z II etapem. Od- I raienna sytuacja panuje w grupie wschodniowiełkopolskiej. W północno- J -wschodnich Jej rejonach grody stanowią podstawową formę osadnictwa. M W granicach związanej z nimi ekumeny są one Jedynymi stale zamieś/.- I kiwanymi osiedlami. Na pozostałych terenach obok mniej licznych gro- 3g dów współcześnie z nimi rozwija się osadnictwo otwarte. W niektórych j miejscach tworzy ono nawet znaczne skupiska osadniczo. No ogół jednak posiada charakter rozproszony. Najcharaktorystyczniejszą cechą tych re-glonów, różniącą je od poprzedniego etapu, jest powiązanie samych gro- I dów z dużymi grupami ludzkimi, odpowiadającymi według Z. Rajewskie-go» plemionom, a więc zespołom, które w poprzednim etapie wykazy- | wały już znaczne rozbicie na mniejsze jednostki osadnicze, a zapewne i organizacyjne. Bliską analogię dla tych stosunków stanowią grody gru- ^ py orawskiej.

Grody związane z grupą gómośląsko-małopolską rozwijają się współcześnie z osadami wyżynnymi, t natury obronnymi. Typowe są dla nich grody najmniejsze (kilku- lub kiłkunastoarowe), zamieszkiwane przez małe grupy ludzkie, które w pewnych wypadkach można by uznać nawet za rodziny. Być może więc stosunki tu panujące są odbiciem postępującego dalej rozbicia większych wspólnot, widocznego już wcześniej na Śląsku.

Przez cały czas występowania grodów towarzyszyło im współczesne osadnictwo otwarte, bądź to bezpośrednio z nimi związane, bądź też j rozwijające się oddzielnie w formie skupisk osadniczych lub rozproszonej. W stosunku do grodów osady otwarte w większości wypadków były zamieszkiwane krócej, od kilku do kilkudziesięciu lat. Do wyjątków natomiast należały osiedla długowieczne. Sytuacja taka w dużym stopniu wypływała z ówczesnych form gospodarki, wymagającej większoj ruchliwości grupy, gdy tymczasem w samym założeniu grodu tkwi Już jej stabilizacja.

Wielokrotnie stwierdzona ciągłość zasiedlania pewnych mniejszych regionów (por. mapy 1—8), jak również występowanie krótkotrwałych osad przy długowiecznych cmentarzyskach wskazują na to, że grupy przesuwały się raczej w ramach mniejszych obszarów. Pomiędzy terenami intensywniej eksploatowanymi istniały przestrzenie nie zasiedlone.

“• Bajewskl. Osadnictwo w czatach pierwotnych™, *. 175.

Wyznaczały ono granice ekumcn związanych z poszczególnymi Jednostkami osadniczymi (skupiska, pojedyncze osady otwarte lub grody). Natomiast zasiąg bezpośredniej działalności gospodarczej (uprawa, wypas bydła itp.) poszczególnych grup ludzkich obejmował zapewne tylko najbliższą okolicę. Jak wykazały badania przyrodnicze, prowadzona pod tym kątem dla Wielkopolski¹”, w okresie istnienia kultury łużyckiej wynosił on najwyżej 3—20 km*. Najczęściej Jednak był mniejszy. Przy większych skupiskach obejmował 2—4 km*, przy małych 0,5—1 km*.

Dalsze różnice pomiędzy osadnictwem otwartym a obronnym dotyczą jego lokalizacji w stosunku do poszczególnych elementów środowiska geograficznego. W pierwszym wypadku przy zakładaniu osad kierowano się przede wszystkim dogodnym zapleczem gospodarczym. W drugim, poza walorami obronnymi, najważniejszą rolę odgrywała bliskość szlaków komunikacyjnych. Wśród nich specjalne znaczenie przypada ważniejszym przeprawom przez rzeki oraz przełęcze górskie. Z nimi też w dużym stopniu łączy się powstanie „skupisk grodów".

Wszystkie przytoczone tu uwagi opierają się głównie na analizie rozmieszczenia różnych typów osadnictwa i jego wzajemnych powiązań z grodami. Jest to jednakże tylko jeden z elementów stanowiących podstawę do badań nad kształtowaniem się grodów kultury łużyckiej, do określenia ich roli, funkcji i znaczenia w ogólnych procesach rozwojowych tej kultury. Dlatego też nie upoważnia nas on do wysnuwania szerszych wniosków dotyczących tych zagadnień. Są one zresztą tematem dalszych badań prowadzonych przez autorkę. Stąd też przytoczone tu sugestie należy traktować tylko Jako przyczynek do nich.

ANNA Nf«IOU>W»KA-Wąi>ZKA

FROM THE STUDIES ON THE PROCES OF FORMATJON OF FORT1FIED SETTLEMENTS OF THE LUSATIAN CULTURI

The eim of the present poper i* to discuss the sottlement reUtioos which accompanied the foonation of /ortitied »eUlemeat» of the Lusatian culture and to presont the relntłons between the open setUementa and fortifled aetttanentf et the time ot their dereloprocnt. The principal multa ot the authori maarchta are baaed upon the anaIysl»of map* concernia* the settjcmcnts (lettkmenu and cemeteriea), which prcccded and were contomporary with the fortifled acttlementy, sctticments which ezłated withinf a radiu* ot 30 kilometera from the fortifled

» Kurnatowski. Omdnictteo i itgo roliu, a. 187. W odniesieniu natomiast do grodów, zwłaszcza dużych, posiadających wewnątrz wolny majdan, istnieją sugestie, te tam wialnie mieścił? się miejsca wypasu hydła. a być może również I uprawy małych poletek, por. W. Coblcnz. Zu den bromzoltUchen Mctallfuiulen..., a. 200-811.