34725 S5008446

52

pod koniec LT B, ^7C. Tak wczesne zwycięstwo ciałopalenia nie wystąpiło na żadnym innym obszarze kultury lateńskiej ⁷⁷.

Specyfika siedmiogrodzkiej grupy kultury lateńskiej przejawia się poza tym w przewadze grobów bezpopielnicowych nad pochówkami w urnach. Trudno jest określić ściśle stosunek procentowy grobów popielnicowych i bezpopielnicowych z uwagi na niejasne opisy niektórych, dawniej odkrytych obiektów oraz częste występowanie zniszczonych pochówków. Bezspornie jednak około 3/4 lepiej zachowanych grobów ciałopalnych zawierało pochówki bezpopielnicowe ⁿ. Cechą cmentarzysk kultury lateńskiej jest duża rozmaitość szczegółowych cech pochówków ciałopalnych. Na innych terenach jej wschodniej prowincji zaznacza się również, lecz nie tak duża, przewaga grobów bezpopielnicowych ⁷⁹, a podobieństwa obejmują także dalsze cechy rytuału (wszędzie typowe dla Siedmiogrodu ułożenie szczątków kremacji na kupkę w dość dużej jamie grobowej jest najczęstszym wariantem), to jednak w Siedmiogrodzie pochówki popielnicowe są wyjątkowo rzadkie⁸⁰. Podkreślić trzeba szczególnie powszechność występowania w kulturze lateńskiej obu zasadniczych form pochówka ciałopalnego, gdyż niektórzy badacze rumuńscy przypisują specyficzne znaczenie grobom popielnicowym z terenu Siedmiogrodu i Zachodniej Rumunii (także tu bardzo rzadkim), które uważają za dowód istnienia w środowisku kultury lateńskiej licznej kompo-

** Warto tu zwrócić uwagę, że występowanie obrządku szkieletowego jest potwierdzone dla północnego Siedmiogrodu (Fintlnele, Dezmir?, Sanduleęti ?, Apa-hida?), a wątpliwe w południowym (Mediaę?).

⁷⁷ Trzeba podkreślić, że groby szkieletowe występują też dość często na terenie dwóch pobliskich zgrupowań kultury lateńskiej, w tym też na zachodnich krańcach Rumunii. A więc z rejonu Oradea-Carei, należącego do górnocisańskiej grupy kultury lateńskiej, znamy pochówki szkieletowe z Ciumeęti (7), Curtuiuęeni (5), Din-deęti, Foeni (?), SScueni, Salacea, Sanislau (2), Tarean (15), Valea lui Mihai (por.

V. Zirra 1967; tenże 1970; tenże 1971b, s. 189 n.). W okolicy Aradu, która łączy się ze zgrupowaniem znad środkowej Cisy, groby szkieletowe wystąpiły w Nowym Aradzie (Arad Noul) 1 Aradzie-Gai (I. H. Crięan 1966b, s. 51 n.; V. Zirra 1970; tenże 1971b, s. 180). Groby szkieletowe są znane też oczywiście na centralnych obszarach tej grupy kultury lateńskiej, np. w Szoreg, kom. Gsongrad (J. Banner 1929). Wzmiankowane tu groby szkieletowe' pochodzą nie tylko z wczesnego latenu, lecz także z LT C.

⁷¹ V. Zirra (1971 b, s. 210) uważa, że bezsporne groby urnowe na terenie Siedmiogrodu odkryto tylko w Fintlnele. Pozostałe groby mogły być określone w literaturze w ten sposób na zasadzie panującego dawniej mniemania, iż pochówki ciałopalne musiały być umieszczane w popielnicy.

⁹ Patrz np. B. Benadik 1963, s. 352-355; J. Filip 1956, s. 302-306; por. też J. Meduna 1962, s. 89 n.

^m Podobnie wysoki, generalnie rzecz biorąc, jak w Siedmiogrodzie procent grobów bezpopielnicowych wystąpił w Ciumeęti (V. Zirra 1967; I. H. Crięan 1966b, s. 85).

nenty dackiej ^{1 2 3}. Jest to oczywiście koncepcja nie posiadająca uzasadnienia.

Warto jeszcze zwrócić uwagę na kilka dalszych elementów związanych z obrządkiem pogrzebowym kultury lateńskiej w Siedmiogrodzie. Zaskakującymi odkryciami z tego zakresu są kości konia z grobu w S&n-duleęti i część szkieletu konia z Aiud, gdyż — jak wiadomo — zwyczaj umieszczania w grobach koni był częsty w grupie Szentes-Vekerzug. W obu wypadkach nie ma jednak całkowitej pewności, że wchodziły one w skład wyposażenia grobu celtyckiego•*. Być może jednak uzupełniają one niewielką grupę tego typu odkryć w Kotlinie Karpackiej ^8a.

Intrygującym zjawiskiem jest wystąpienie na terenie Siedmiogrodu ciałopalnych grobów wojowników zawierających metalowe części wozów — najpewniej dwukolnych wozów bojowych. Są one znane z Cris-turul Secuiesc (ryc. 4/4) i Toarcla (ryc. 4/5 - 6), a z Vurp5r pochodzi też prawdopodobnie fragment okucia piasty wozu — mógł tam więc być odkryty dalszy obiekt tego typu. Analogiczne zabytki odkryto też w Curtuiuęeni w zachodniej Rumunii^{4 5 6} oraz -w Balsa ⁷ i Hatvan-Boldog we wschodnich Węgrzech⁷ Znamienna jest chronologia tych znalezisk. Siedmiogrodzkie groby z wozami pochodzą z LT Bj lub nawet LT B_lf a obiekty z Balsa, Curtuiuęeni i Hatvan-Boldog zawierają typowe formy LT C (zapinki środkowolateńskie, umba taśmowate). Znaczenie tych znalezisk trudno przecenić. Z jednej strony wskazują one na związki między Siedmiogrodem a zgrupowaniem osadniczym znad górnej Cisy, z drugiej dowodzą stosowania w walce przez Celtów z tego rejonu wozów bojowych poświadczonych przez źródła pisane dla Celtów z Italii i Brytanii. Nie wykluczone, że wskazują też one na punkt wyjściowy migracji celtyckiej do tej strefy z obszaru Nadrenii lub Szampanii, z których to terenów znamy dużą grupę celtyckich grobów z wozami bojowymi⁸.

2010/03/01 23104

1

I. H. Crięan 1966b, s. 85 n.; tenże 1969b; V. Zirra 1987, s. 48 n.

2

** M. Parducz (1954, s. 58) zalicza n.b. ten ostatni grób do stanowisk tzw. scytyjskiej grupy z Siedmiogrodu z elementami celtyckimi. Bardziej prawdopodobne wydaje się jednak, że przeoczono w czasie amatorskich badań fakt wkopania grobu lateńskiego w starszy.

3

" Niezupełnie pewne znalezisko szkieletu końskiego w grobie lateńskim pochodzi z Oćkżaci — d. Hodsagh (L Roediger 1904), a poza tym z grobu 16 w Bel-gradzie-Karaburmie (J. Todorović 1968. g. 17). Szkielety końskie występuję też sporadycznie w grobach kultury lateńskiej we Francji, zawierających pochówki z wozami (R. Joffroy, D. Bretz-Mahler 1959, s. 26, 33).

4

•* M. Roska 1942b.

5

M. Roska 1915, s. 47 n., ryc. 9-13.

6

** L. Mirton 1933-1934, s. 158.

7

H. E. Joachim 1969.

8

For. R. Joffroy, D. Bretz-Mahler 1959; P. Harbison 1969;