35107 P1011908

juko źródło mięsu. Trzeba jednak zauważyć, że badaniu tc odbywały się w warunkach sztucznych i dotyczyły niższych naczelnych. Wyższe prymaty zdolne si| do współczucia wobec chorych i umierających, wiedzą, że potrzebują oni pomocy, a także specyficznie traktują zwłoki wiedząc, że stało się cod niezwykłego, na co nic nie potrafią poradzić. Matki szympansów żegnają swoje zmarłe dzieci pocułunkiem. A, Kortlandt badający szympansy w naturalnym, afrykańskim środowisku, zauwużył, że kiedy jeden z nich zmarł luż przed zmrokiem, gdy budzą się wielkie drapieżniki, pozostałe małpy odeszły na nocleg nadrzewny, jednak nic zapomniały, co się stuło.

a Czarny kamień t Makaputisgui, na którym widnieje naturalnego pochodzenia schemat twarzy

190

O kwicie następnego dnia grupa szympansów powróciła do trupa swego współplemieóca. W śmiertelnej ciszy wszyscy ustawili się szerokim kręgiem. Niektórzy powoli odważali się nieco wystąpić do przodu. Wreszcie jakaś matka - dziecko wisiało przy jej brzuchu - wyszła z kręgu, ostrożnie zbliżyła się do zmarłego i obwąchała go. Następnie odwróciła się do zebranego grona i pokiwała głową Wówczas wszyscy rozeszli się w milczeniu, tylko jeden szympans cierpiący na porażenie dziecięce jeszcze przez jakiś czas siedział przy zmarłym i nieustannie na niego patrzył. Wydawało się, że nie może rozstać się z widokiem śmierci. Czyżby przeczuwał, że i w nim śmierć już dojrzewa? Wreszcie i on odszedł. Nastała śmiertelna cisza. Przez cały ranek, zresztą także i później w ciągu dnia nie słyszeliśmy żadnych szympansich głosów³⁶.

Do podobnych wniosków skłaniają się S. Zuckerman i R. Yerkes, badający szympansy i goryle. Te dwa gatunki cechować ma milcząca adoracja zwłok, czasami intensywne wyczesywanie zmarłego i wyraźnie przygaszony nastrój w najbliższych godzinach. Yerkes⁵⁷ podaje przykład pary szympansów trzymanej razem w niewoli. Gdy jeden z nich,

0    imieniu Mojżesz, zmarł, jego towarzysz Aaron wyglądał na bardzo zasmuconego. Później zauważono, że ciało Mojżesza zostało przykryte kawałkami płótna, które znajdowało się w klatce - zrobił to najprawdopodobniej Aaron. Opiekę stada na dogorywającym osobnikiem i potem nad zwłokami stwierdzono też u słoni. Słonie np. pokrywają zwłoki zabitych członków stada gałęziami i darnią; spotkawszy na sawannie szczątki współbraci otaczały je kręgiem, z łbami na zewnątrz, przewracały kości trąbami, obmacując zwłaszcza czaszki, gładziły je tylnymi nogami, były wyraźnie poruszone.

Desmond Morris, podchodzący do antropologii z punktu widzenia zoologa-etologa, szuka źródła religii poza lękiem przed śmiercią. Jego zdaniem, w sensie behawioralnym istotą działań religijnych jest „gromadzenie się dużych grup ludzi w celu wielokrotnego

1    długotrwałego wyrażania swej uległości dla zjednania w ten sposób życzliwości dominującego osobnika”⁵⁸. A więc gesty podporządkowania charakterystyczne dla naczelnych: przymykanie oczu, pochylanie głowy, składanie dłoni gestem prośby, klękanie, całowanie ziemi, leżenie plackiem przy akompaniamencie lękliwych zawodzeń odwołują się do ustalania w stadzie hierarchii i zależności od dominującego, agresywnego i seksownego samca. Każdy członek grupy musi zabiegać o jego względy. „Całe życie członka takiej grupy obraca się wokół naczelnika stada. Jego przemożna rola nadaje mu status bóstwa”⁵⁹. Taka relacja powoduje podtrzymanie spoistości stada i daje komfort psychiczny jego członkom. Tym samym jednak Morris nie wychodząc specjalnie poza freudowską historię supemarcystycznego samca, który zagarnął sobie samice w stadzie, by zabity powracać w formie wypartego kompleksu Edypa, spotyka się z ogromną krytyką. Można stwierdzić, że u szympansów czy goryli daje się zauważyć dominacja samców, lecz jej rola w zachowaniu status quo nie jest decydująca. Mało tego, w przypadku bonobo zaobserwowano, że osobnikiem alfa może być samica, zaś napięcia wewnątrzgrupowe rozładowane były m.in. przez stosunki seksualne. J. Napier pisze, że: „różnica między społecznym zachowaniem szympansów i pawianów, których stada funkcjonują na zasadzie społeczeństwa

⁵⁶    A. Kortlandt, New perspectives on Ape and Humań Evolution, Amsterdam 1972. cyt. za V. B. Dróscher, Reguła przetrwania, s. 186.

⁵⁷    R. Yerkes, The Great Apes, New Haven-London 1929, s. 299, zób. też S. Zuckermann, The Social Life of Monkeys and Apes, London 1932, s. 298-330.

⁵⁸    D. Morris, Naga małpa. Warszawa 1974, s. 237.

⁵⁹    Ibidem, s. 238.

151