39574 P1190112

Szczególną cechą pierwotnych poglądów na życie Jest wiara w jego nieograniczoność, czyli przekonanie

0    ożywionym charakterze całej rzeczywistości, nie tylko przyrody żywej. Wiemy o tym, że animizm był jednym z głównych składników światopoglądu pierwotnego ^{1 2}; wiemy także, że był on wynikiem antro-pomorfizowania przyrody, przypisywania jej cech

1    zachowań takich, jak u człowieka. Zwierzęta i rzeczy miały więc myśleć, czuć, mieć wolę, słowem — mieć duszę. Dusza jednak nie była podówczas pojmowana tak, jak w późniejszych religiach: była to specyficzna zbitka wyobrażeniowa, oznaczająca zarazem niematerialny pierwiastek w rzeczach, jak i „siłę życiową'* (uis vitalis), nośnik życia. Taki sens miało zarówno hebrajskie mach¹⁸⁸, jak i np. papuaskie karamo-mona ^{3 4} Wiara w ożywienie całej przyrody, a więc i nieba, i zjawisk ziemskich, powszechność cechy życia — manifestowała się dwojako: z jednej strony przez wiarę w możliwości obustronnych metamorfoz ^17<ł, czyli przemian ludzi w zwierzęta, rośliny i rzeczy oraz tńce versa, z drugiej zaś strony przez brak ostrego rozgraniczenia życia od śmierci⁵, korespondujący z brakiem przeciwstawności między światem ożywionym a nieożywionym. Ilustrują to zwyczaje

grzebalne, liczne legendy o powrocie zmarłych z zaświatów lub np. idea „żywego trupa”, stanu przejściowego między życiem ziemskim a życiem pozaświa-towym; warto tu zwrócić uwagę na sposób egzystencji upiora ^m.

W miarę emancypacji człowieka z otoczenia przyrodniczego, w miarę „awansu kosmicznego” ludzkości, postępów wiedzy i sprawności myślenia — przeciwstawienia te zaczynają zarysowywać się coraz ostrzej. Człowiek zaczyna wyraźniej dostrzegać różnicę między sobą a innymi bytami (tworami ożywionymi oraz rzeczami), jak również różnicę między życiem a śmiercią. To ostatnie przeciwstawienie przechwytuje reiigia, rozbudowy*wuje je i do dziś wykorzystuje ludzki strach przed śmiercią, czyniąc z niego jeden z ważniejszych czynników religiotwórczych ^{6 7}. Nie możemy jednakże wchodzić szczegółowo w obszerne i zawikłane problemy rozwoju religijnych poglądów na życie — na omówienie każdego z tych problemów (np. poglądów na pochodzenie życia, czyli biogenezę ⁸) trzeba by osobnej pracy. Skoncentrujemy się tu na biozofii starotestamentalnej.

225

1

ut Niektórzy badacze (np. E. B. Ty lor) upatrywali w animłzmie pierwotną formę religii. Skrytykowali te koncepcje I. A. Kry wiele w w: K kritikle animisticzeskoj tleoril, „Woprosy Filosofii”, Moskwa IMS nr 2. s. 183—194, oraz S. Kowalski w: W poszukitcaiiłu początków wierzeń religijnych, Warszawa 1961, „Iskry", s. 37—43.

2

MS Najnowsza praca o tym pojęciu to — D. Lys: „Ruach”. Le souffle dana 1'AneŁen Testament, Parła 1962.

3

M» Bliżej o karamomona zob. K. Moszyński: Człowiek. Wstąp do etnografii powszechnej i etnologii, Wrocław 1958, s. 742.

4

m Do głośniejszych literackich opracowań tej problematyki należą m. In. Przemiany Owidiusza l Metamorfozy albo Zloty Osioł Apu lejusza (nie mówimy Już tu oczywiście o bajkach i baśniach)*

5

171 podkreśla to wybitny religioznawca holenderski O. van der J*eeuw w haśle Lobem w: DŁe Religiom in Ceschlchte und Cegenwert IRGO), TUbłngen ltn, wyd. 2. s. 1508 f.

6

por. upiora z Dziadów. Jego prehistorię omawia U. Szyjkowski w; Dzieje polskiego upiora przed wystąpieniem Mickiewicza, ..Rozprawy Akademii Umiejętności", Wydział Filologiczny, Seria Ul. t. X, Kraków 1917, S. 339—406.

7

m Na początku lat dwudziestych toczyła się w ZSRR głośna dyskusja wokół religiotwórczego znaczenia lęku przed śmiercią; przeciwko przecenianiu przez M. N. Pokrowskiego znaczenia lęku przed śmiercią dla religii wystąpił I. I. Skworcow-Stiepanow.

8

Bliżej o tym zob. np. A. Emmę: Nauka a reiigia o powstaniu życia na Ziemi, Warszawa 1954; S. Skowron. J. Fideius: Naukowa i nienaukowa poglądy na powstanie tycia, „Myśl Filozoficzna", Warszawa 1953, nr 5, s. 242—348; ks. R. Zaniewski: Teorie o pochodzeniu i rozwoju życia a naturalizm chrześcijański, Londyn 1953. ks. K. Któ-■ak: W poszukiwaniu Pierwszej Przyczynił, t. I. Warszawa 1985. a. 107—255. Z obcej literatury trzeba odnotować - K O. Uppmaon: Urzeugung und Lebenskra/l, Berlin 1933, oraz W. Liepmaan: Weit-schópfung und Wettanscheuuny. Berlin 1933.

15 — Treść wierztó...