40210 ScannedImage 5

się w obozach: al-Fustat i Aleksandrii. W Iraku nowo wybudowana Kufa i Basra służyły jako kwatery główne³. Na podbitych terenach podległa ludność mogła wykonywać swoje prace zawodowe i uprawiać ziemię, zajmowała jednak podrzędną pozycję w stosunku do muzułmanów (maddat al-Muslimln) ⁶. Nawet po przyjęciu islamu nie-Arab mógł zajmować tylko stanowisko podrzędne w stosunku do muzułmanina Araba.

Tak jak dimmowie⁷, poddane narody mogły cieszyć się ochroną ze strony muzułmanów i mogły nie mieć żadnych obowiązków wojskowych, ponieważ islam zabraniał służby w armii muzułmańskiej niemuzułmanom, lecz musiały płacić duże podatki. Będąc poza zasięgiem ustawodawstwa muzułmańskiego, miały prawo do własnego sądownictwa w oparciu o prawa kanoniczne oraz do własnej administracji pod kierunkiem -przywódców poszczególnych ugrupowań religijnych. Ten stan częściowej autonomii, uznany później przez sułtanów tureckich, został zachowany przez arabskich następców państwowych.

Kiedy jakiś poddany został nawrócony na islam, był zwolniony, zgodnie z tym prymitywnym systemem przypisywanym przez tradycję 'Umarowi, od wszystkich zobowiązań podatkowych łącznie z tym, który później nazwano pogłównym. Podatek gruntowy był rzeczą nieodłączną od ziemi, skoro tylko ziemia została przyznana jako/aj’, waqf, tj. dla całej społeczności muzułmańskiej, i muzułmanie płacili go. Jedyny wyjątek, jeśli chodzi o ziemie faj', stanowiły te rejony, których mieszkańcy, zgodnie z tradycją, dobrowolnie poddali się arabskim zdobywcom, pod warunkiem, że będzie im wolno zatrzymać swoje ziemie. Takie rejony były nazywane dar as-sulh (terytorium kapitulacji). Zamiast pogłównego neofita narażony był na nowe zobowiązanie, tj. żaka (jałmużna); równocześnie jednak korzystał z zapomóg i innych przywilejów należnych mu jako muzułmaninowi.

Późniejszy rozwój systemu podatkowego, rezultat wielu lat praktyki, zawdzięczać należy — zgodnie z tradycją — inicjatywie '"Bmara. Faktem jest, że początkowa rola, jaką pierwsi kalifowie i wcześni gubernatorzy odegrali w nakładaniu podatków i administrowaniu finansami, nie mogła być wielka. Zręby bizantyjskiego, prowincjonalnego rządu w Syrii i Egipcie trwały dalej w imię Allacha, a także nie wprowadzono żadnych radykalnych zmian do machiny lokalnej administracji byłych dzierżaw perskich. Opodatkowanie zmieniało się od samego początku zależnie od rodzaju gleby i systemu, jaki stosowano w danej miejscowości za panowania starej władzy, czy to bizantyjskiej, czy też perskiej. Niekoniecznie zależało to od sposobu zdobycia kraju czy to przez kapitulację (sulJian) lub przemoc fanwatan), czy też przez jakikolwiek akt prawodawczy ze strony '"Umara⁸. Podbój przez kapitulację lub

^s W pierwszym wieku islamu po-wstaia pewna liczba takich wojskowych kwater, np.: 'Askar-Mukram w Chuzestanie, Si raz w Persji oraz Barqa i Kajrawan w Afryce Północnej.

* Jalija ihu Adam, Kittib al-Hanu), wyd. Juynboll, Leyden 1896, s. 27.

’ Lub AM-ad-T)imma (ludzie przymierza lub zobowiązania), termin zastosowany po raz pierwszy w odniesieniu tylko do Aid al-Kitdb, tj. żydów', chrześcijan i Sabia (nie należy mieszać z Sabojczykami), a później interpretowano go -włączając zoroastryjczyków i innych.

* Por. D. C. Denuett, Gonoersinn and the Poll Tax in Earlii Islam, Cambridge, Mass. 1950, s. 12.

przez przemoc, jak zwykło się wyjaśniać zmienność w opodatkowaniu, był często raczej spóźnioną fikcją prawną niż rzeczywistym powodem. Eównież rozróżnienie pomiędzy gizja jako pogłównym a harag (z gr. choregia lub aram. keraggd) jako podatkiem gruntowym nie powstało za panowania drugiego kalifa (634-644). W owym wczesnym okresie oba słowa były używane na przemian i oznaczały daninę w ogóle. W Koranie słowo gizja występuje jedynie w surze 9,29, gdzie nie ma znaczenia prawnego. Harag występuje także tylko raz w Koranie (23,74), i to w sensie raczej zapłaty niż podatku gruntowego. Widocznie te pierwotne terminy utworzone wraz z podbojem ludów zostały prawie zapomniane już w tym okresie, kiedy historycy zaczęli zapisywać te wydarzenia, interpretując je w sposób zgodny ze współczesnym im stanem.

Nie było zróżnicowania pomiędzy tymi dwoma formami opodatkowania pod postacią gizja i harag aż do czasów ostatnich Omajjadów. Podatek gruntowy był płacony ratami i w naturze od płodów rolnych i od bydła, lecz nigdy w postaci wina, świń lub martwych zwierząt. Pogłówne płacone ryczałtem świadczyło o prawnej niższości danego stanu. Ten ostatni podatek wynosił zazwyczaj 4 dinary ^,J od zamożnego, 2 od klasy średniej i 1 od biednego. Ponadto poddani byli narażeni na inne zdzierstwa, związane z utrzymywaniem oddziałów muzułmańskich. Podatki te nakładano tylko na zdrowych i silnych, natomiast kobiety, dzieci, żebracy, zakonnicy, starcy, obłąkani i nieuleczalnie chorzy byli zwolnieni, chyba że mieli jakiś specjalny dochód.

Trzecia zasada, rzekomo ogłoszona przez 'Umara zgodnie z poglądem jego doradców spośród Towarzyszy ^{1 2 3 4}, brzmiała, że tylko ruchoma własność i jeńcy zdobyci jako łup stanowią ganima ¹¹ i należą do wojowników, jak było dotąd, ale nie ziemia. Ziemia, jak również wszelkie pieniądze otrzymane od poddanych stanowiły jaj'¹² i należały do muzułmańskiej gminy jako całości. Eolnicy z majątków ziemskich jaj’ nadal byli zobowiązani do płacenia podatku gruntowego, nawet gdy przyjęli islam. Wszystkie takie dochody były zdeponowane w skarbcu publicznym, a cokolwiek pozostawało po opłaceniu wspólnych wydatków związanych z administracją i prowadzeniem wojny, musiało być podzielone pomiędzy muzułmanów. Celem dokonania takiego podziału stało się konieczne sporządzenie spisu ludności. Był to pierwszy spis ludności znany w historii, dotyczący rozdziału dochodu państwowego. ^rA’iśa znalazła się na czele listy z pensją 12 tys. dir.⁵ rocznie. Po Ahl al-Baji (rodzina Proroka) następowali Emigranci i Poplecznicy, którzy otrzymywali subsydium odpowiednio do swego pierwszeństwa w wyznawaniu nowej wiary. Około 5 tys. lub 4 tys. dirhemów

145

1

* Z grecko-lacińskiego denarius; jednostka złotej monety obiegowej w kalifacie, ważącej około 4 g. W czasach 'Umara dinar wynosił 10 dirhemów, później 12.

2

   Ihn-Sa'd, t. III, cz. I, s. 212.

3

   Co do dyskusji na temat ganima i faj’ patrz al-Mawardi, al-Ahkdm as-Sultdmja, wyd. M. Enger, Bonn 1853, s. 217-245; Abu Jusuf, s. 21-32.

4

   Zgodnie z surą 8, 42, tylko jedna piąta łupu należała się Allachowi i Prorokowi, tj. państwu, a pozostałe cztery piąte należały do wojowników, którzy go zdobyli.

5

   Arab. dirham (pers. diram, z greckiego drachmę), srebrna moneta arabska.

10 —Dzieje Arabów