42713 SDC10997 (2)

się w funkcji orzecznikowej, co w praktyce sprowadza się z reguły do mianownika wszystkich trzech liczb, a poza tym także w funkcji przydawkowej w tych wypadkach, w których przymiotnik określa tylko ogólnie przedmiot (osobę, rzecz), bliżej nieznany lub pojawiający się po raz pierwszy. Oto niektóre przykłady:

funkcja orzecznika: mqib jestt start 'mężczyzna (mąż) jest stary’; sena jestt mlada 'kobieta (żona) jest młoda¹; !{do jesti mało 'dziecko jest małe’ itp.;

funkcja przydawki: start mąit lub mqźt start 'jakiś stary mężczyzna (mąż)’; mlada iena lub ietta mlada 'jakaś młoda kobieta (żona)’; mało cądo lub lądo mało 'jakieś małe dziecko' itp.

i_Qdmiana niezlożoną przymiotników podlegała regułom odmiany rzeczowników, mianowicie przymiotniki r.m. i n. odmieniały się według deklinacji I — twardej lub miękkiej, por. dobrt jak vłtkt, plh 'pieszy’ jak mqit, dobro jak Kto, piłę jak połę, a przymiotniki r.ż. — według deklinacji III — twardej lub miękkiej, por. dobra jak iena, piła jak duła itp.

2)£)dmiana złożoną (zaimkowa) powstała przez połączenie form rzeczownikowych (prostych)' przymiotnika z formami zaimka tzw. anaforycznego *jb, *ja, *je (zob.

§ 13, b). Rola tego zaimka jest tu podobna do roli rodzajnika (artykułu) w języku niemieckim: der, dit, das, francuskim: le, la i angielskim: the. W odróżnieniu jednak od współczesnych języków zachodnioeuropejskich wymieniony ps. i scs. zaimek — „rodzajnik” stał po przymiotniku, był więc postpozycją, a nie prepozycją, por. scs. dobrt jt moit, niem. der gute Mann itp. Trzeba tu dodać, że z dawnych zaimków wykształciła się grupa rodzajników postpozycyjnych w języku bułgarskim i macedońskim, np. -tt (-ot), -ta, -to, por. łotektt ((ovekot) 'człowiek’, ienata ‘kobieta, żona’, deteto 'dziecko’ itp.

Formy odmiany złożonej przymiotnika używane były w ps. i scs. z reguły wówczas, kiedy przymiotnik miał być przydawką do rzeczownika oznaczającego przedmiot (osobę, rzecz) znany lub bliżej określony, np.: start jb mąźb ‘ten stary mężczyzna’, mlada ja iena 'ta młoda kobieta’, mało je lądo 'to małe dziecko’ itp.¹

Z biegiem czasu nastąpiło zrośnięcie form zaimka z formami przymiotnika i zaszły różne zmiany o charakterze morfologicznym i fonetycznym, co w wyniku dało nowy obraz fleksji przymiotników. Ten długi i złożony proces ilustrują nam zabytki scs., w których można spotkać formy starsze i nowsze (odmianę w okresie klasycznym zob. w § 35, a, b). Przejdźmy do krótkiego omówienia poszczególnych zmian.

a)    Forma N sg. m. na -tjt w typie twardym zmieniała się w języku scs. najczęściej w -yjt (t przed j przechodzi w y, zob. § 16, a, 3), a w późniejszym okresie ulegali ściągnięciu (kontrakcji) w -y, np. dobrtjb % dobryjt > dobry, por. ros. dobryj, poi. debry. W typie miękkim parałelnie zakończenie -tjt przechodziło w -ijt (b przed j wzdłuża się w i, zob. § 16, a, 3), a następnie się ściągało w -i, np. pihjb > plłijb > płb, por. ros. ptłij, poi. pieszy itp.

b)    W G sg. m. i n. obok starszej formy typu dobrajego występuje forma dobraagt, w której nastąpił zanik j między samogłoskami, a następnie zaszło upodobnienie (asymilacja) samogłosek: 'dobraego g dobraago (zob. § 16, a, 6); ostatnia formi z kolei mogła ulec ściągnięciu w formę dobrago. Podobny proces zachodzi w typie miękkim odmiany złożonej.

c)    W D sg. m. i n. obok formy typu dobrujemu można spotkać dobruumu i dobrumu, co jest wynikiem podobnych zmian jak w G sg.: dobrujemu > 'dobruemu ? dobruumu > dobrumu. Tak samo jest w typie miękkim, por. plłujemu > *płłłuemu > > plsuumu > peśumu.

d)    A sg. m. jest równy N sg. lub G sg. jako przydawka do rzeczownika męsko-osobowego (por. G w funkcji A u rzeczowników), np. viźdę> staryjb gradt, ale viźdq staryjb mqźb lub viidq starajego (staraago) mqźa itp.

e)    W L sg. m. i n. forma złożona typu dobrejemb może po asymilacji i ściągnięciu przejść w formę dobrlmb. W typie miękkim zakończenie -ijemb może przejść w -ijimb (-iimb) i w rezultacie zrównać się z formą I sg. (zob. niżej), np. plłijemb > plłijimb.

f)    W szeregu form nastąpiło skrócenie o jedną sylabę, tzw. haplojogia, czyli wyrzucenie -je- ze względu na powtarzanie się elementu -j- w bliskim sąsiedztwie, por. G, D, L sg. f., G-L du. wszystkich rodzajów, np. dobryją < 'dobryjeją, pl-łłąją < *plłąjeją, dobrlji < *dobrljeji, plłiji < *plłijeji, dobruju < *dobrujeju, pl-łuju < *piłujeju itp.

g)    W I sg. f. uogólniło się wtórne zakończenie -ojq, -ejq zamiast oczekiwanego -g/g, które trafia się tylko sporadycznie; forma na -ojq, -ejq zrównała się zatem z formą rzeczownikową, ale przez to odróżniła się od formy A sg. na -gjq, por. I dobrojp, plłeją, A dobręjq, pl!qjq itp.

h)    W formie G pl. zaszły podobne zmiany jak w N sg. m., tzn. przejście i wy, a 6 w i przed j, zanik j oraz kontrakcja, por. dobnjiyt > dobryjiyi > dobryiyt > dobry yb, plłbjiyt % pliijiyb % plłiiyt > pełiyt itp.

i)    W kilku innych formach uogólniła się część tematowa przymiotnika na -y-, -i-, do której dochodziły formy zaimków stając się wtórnie końcówkami, por. I sg. m. i n. dobryjimb zam. dobromtjimb, plłijimb zam. plłemtjimb, D pl. dobryjimt zam. dobromtjimt (m., n.) i dobramtjimt (f.), plłijimb zam. plłemtjimt (m., n.) i plłamtjimb (f.), D-I dobryjima zam. dobromajima (m., n.) i dobramajima (f.), plłiijima zam. płtema-jima (m., n.) i plłamajima (f.).

Wprowadzenie -y-, -i- w wymienionych przypadkach można częściowo objaśnić wpływem tych form, dla których -y-, -i- było właściwe, por. A pl. m. i f. typu twardego dobryją, I pl. m. i n. obu typów dobryjimi, plłijimi. Dodatkowo wpływać też mogły formy N, A, V sg. m. i G pl., w których w położeniu przed j powstało y z i oraz i z b (zob. przykłady niżej, s. 66, 81). Rozwój tych form polega ogólnie na tym, że fleksja przenosiła się stopniowo na koniec wyrazu, natomiast wewnątrz wyrazu po zrośnięciu się przymiotnika z zaimkiem wytworzył się nowy temat na -y- oraz -«-. W dalszym rozwoju powstałe w powyższych formach grupy -yji-, -iji- ulegały ściągnięciu po zaniku j, por. I sg. dobryjimb > dobryimb > dobrymt, plłijimb % pi-łiimt > plłimb itp.

j)    Na koniec charakterystyki fleksji scs. przymiotników trzeba dodać, że nie zaszły żadne zmiany w zakończeniach następujących przypadków: N sg. f., np. dobraja, por. ros. dobraja\ N, A, V sg. n., np. dobroje, por. ros. dobrcje; A sg. f., np. dobręjq\ N, A, V pl. f., np. dobryją; N-A-V pl. n., np. dobraja; N-A-V du., np. dobraja (m.), dobrlji (f., n.).

62

63

1

Zaimek iaófl też ipdcifie funkcję podkreślającą, uwydatniającą; chodziło może także o odróżnienie formy pnymiotnika od formy rzeczownika.