43082 skanuj0009 (225)

22 „Durżuazyjnicnie klasy robotniczej'

skania poklasku i tzw. /ablyśmęcia. Mamy wówczas do czynienia z zachowaniami nieautentycznymi, podszytymi próżnością, w nikłym stopniu przyczyniającymi się do oryginalnych, merytorycznych rozwiązań. (M.P.)

Zob. facylitacja.

Literatura:

Ocal G.M., Dohlcn J.M., Rnudabnugłi J.N., 1963, Lcadership and Dynamie Group Ac~ tion, Iowa Univ. Press, Iowa.

Karwińska A., Mikułowski Pomorski J., Pacholski M., 1988, Typy działań socjotechnicznych w organizacji, AE w Krakowie, Kraków.

„Durżuazyjnicnie klasy robotniczej", zob. pauperyzacja.

Cechy położenia społecznego, zob. koncepcja dekompozycji.

„Centrum” i „peryferie”, zob. dyfuzja, marginalizacja, moda, przemoc symboliczna.

Ceremonia (lub ceremoniał), zob. obrzęd, rytuał.

Chaos, zob. postmodernizm.

Clichć, zob. kalka.

Commons, zob. pułapka społeczna.

Corroboration, zob. weryfikacja.

Cywilizacja, pojęcie zbliżone znaczeniowo do terminu „kultura" w szerokim ujęciu. Niekiedy pojęcia te są traktowane jako tożsame (E. Tylor). W innych ujęciach są one sobie przeciwstawiane: „kultura" dotyczy sfery wartości duchowych, bezinteresownych, natomiast „cywilizacja" dotyczy sfery technicznej, ekonomicznej, materialnej, politycznej. Cywilizacja może być również rozumiana jako faza (zwykle ostatnia) kultury - na tej podstawie przeciwstawiano „ludy cywilizowane” „ludom barbarzyńskim". Ta opozycja nawiązuje do pierwotnego rozumienia pojęcia „cywilizacja", oznaczającego człowieka „dobrze wychowanego", przestrzegającego norm obyczajowych, ustanowionych konwencji. W tym trzecim ujęciu sytuuje się także koncepcja Oswalda Spcnglera, dla którego cywilizacja to faza schyłku (upadku) danej kultury.

Pojęcie cywilizacji w znaczeniu zbliżonym do ujęć współczesnych pojawiło się już w pracach Franęois Guizota. „Cywilizacja to dla Guizota zarówno «fakty we-wnętrzne» związane z doskonaleniem się człowieka jako jednostki, jak i «fakty zewnętrzne)), na które składają się warunki materialne, a także społeczne stosunki i instytucje" [J. Szacki 1983, s. 188].

Wyróżnić można jeszcze inny typ ujęć, w których cywilizacja pojmowana jest jako to wszystko, co jest wspólne wiciu kulturom (np. wzory zachowań, smaku, podobne urządzenia polityczne, prawne, materialne). Termin „kultura" odnosi się do faktów duchowych, religijnych, artystycznych specyficznych dla jakiegoś narodu. „Pojęcie cywilizacji zaciera do pewnego stopnia różnice między narodami; kładzie ono akcent na to, co wszystkim ludziom jest lub -w poczuciu tych, którzy się nim poslugują-powinno być wspólne” [N. Elias 1980, s. 9].

Cywilizację przeciwstawia się zwykle barbarzyństwu, dzikości lub stanowi natury.

Cywilizacja 23

Odróżnienie „ludów cywilizowanych" od „niecywilizowanych" dokonywało się na podstawie różnorodnych kryteriów, które uporządkować można w dwie ogólne klasy: kryteria ewolucyjne oraz analityczne (zob. (J. Cazencuvc 1976, s. 36-47]). Wśród tych pierwszych wskazuje się kryteria morfologiczne, takie jak urbanizacja (Robert Rcd-ficld) i kompleksowość (Herbert Spencer), kryteria techniczne (zwłaszcza rozwój narzędzi), czynniki intelektualne i moralne. Ujęcia ewolucjonistycznc zakładać mogą swoisty ctnoccntryzm. Aby uniknąć zawartego tu wartościowania i traktowania rodzimej cywilizacji jako „wyższej", poszukuje się kryteriów analitycznych, pozwalających na określenie istoty cywilizacji. W ujęciu takim pojęcia „kultura" i „cywilizacja” stają się niemal tożsame. Granice między nimi mają często charakter umowny. Robert Mclvcr kulturę traktuje jako „ekspresję życia"; jej przejawem są systemy ideologiczne, rcligic, sztuka. Cywilizacja natomiast to dziedziny zapewniające odpowiednie warunki życia, np. technika, organizacja społeczna, gospodarka. Kultura w tym ujęciu to zbiór celów, wartości; cywilizacja natomiast to sfera środków działania, • umożliwiających realizowanie tych wartości.-Alfred Weber do dziedziny kultury zaliczał religię, filozofię, sztukę oraz związane z nimi ideały i normy, natomiast w obrębie cywilizacji sytuował przede wszystkim technikę i naukę. Kultura rozwija się w sposób nickumulatywny, w różnych kierunkach; dla sfery cywilizacyjnej charakterystyczna jest natomiast kumula-tywność zachodzących zmian.

Wyodrębnia się różne typy cywilizacji. Poszczególne epoki historyczne traktowane są często jako swoiste typy cywilizacyjne -mówi się o cywilizacjach starożytności, średniowiecza (cywilizacja chrześcijańska), cywilizacji nowożytnej. Tę ostatnią określa się także mianem cywilizacji naukowo-technicznej, industrialnej lub obecnie postindu-strialncj. Pod uwagę bierze się kryteria techniczne, religijne oraz intelektualne. Feliks

Koncczny [1991, s. 28] wskazuje, że rodzaj cywilizacji zależy od stosunku prawa prywatnego i publicznego, „od poddawania życia publicznego etyce lub od zwolnienia go od etyki, wreszcie od tego, któremu rodzajowi sil przyznaje się supremację, silom materii czy ducha". Współcześnie F. Ko-neczny wyróżnia siedem cywilizacji: bramińską, żydowską, chińską i turańską (tzn moskiewską i kozacką), bizantyńską, łacińską i arabską [ibidem, s. 35],

Jeden z głównych problemów dotyczy badań na temat przyczyn powstawania oraz upadków cywilizacji. Spośród widu różnorodnych koncepcji na uwagę zasługuje model wyjaśniania zaproponowany przez. Arnolda Toynbccgo. Każda cywilizacja staje wobec „wyzwań", na które musi znaleźć adekwatną „odpowiedź". A. Toynbcc wskazuje, źc najpotężniejsze cywilizacje rodzą się w umiarkowanych warunkach kli-matyczno-gcograficznych; nazbyt surowe lub całkowicie łagodne warunki nic sprzyjają powstawaniu silnych cywilizacji. Każda cywilizacja staje w obliczu różnego typu problemów („wyzwań"), które powinna najpierw trafnie zidentyfikować, a następnie znaleźć właściwe środki ich rozwiązania ("odpowiedź"). Zadanie to mają do spełnienia elity uformowane w obrębie danej cywilizacji. Jeśli z jakichś powodów nic są one w stanic lego uczynić lub proponowane rozwiązania nic są wprowadzane w życic, cywilizacja chyli się ku upadkowi. (A.S.)

Zob. kultura, morfologia społeczna, ncocwolu-cjonizm, obyczaj, rozwój społeczny.

Literatura:

Cazcncuvc J., 1976, Dór grandes nolions dc la sociologie, Editions du Seuil, Paris.

Elias N., 1980, Przemiany obyczajów w cywilizacji Zachodu, PIW, Warszawa.

Koneczny F., 1991, O lad w historii, Michali-ncum, Warszawa-Struga.

Pucek Z., 1990, Pluralizm cywilizacyjny jaka perspektywa myśli socjologicznej [na przykładzie poglądów F. Konecznego i F. Znanieckiego), AE w Krakowie, Kraków.

Szacki J., 1983, Historia myśli socjologicznej, PWN, Warszawa.