43579 obraz6

gołów, Tatarów, Buriatów); mitraizm przyswoił sobie doktrynę siedmiu sfer planetarnych, które przebyć musi dusza schodząc na ziemię, a potem po raz drugi, w odwrotnym kierunku, kiedy powraca do nieba¹³². Odpowiednikiem 33 nieb Mongołów i So-jotów są 33 bóstwa indyjskiego panteonu ¹³³. Według wszelkiego prawdopodobieństwa właśnie Indie, a bardziej jeszcze Tybet, gdzie Siwę przedstawiano z wieloma głowami i na najrozmaitsze sposoby przedstawiano Buddę i bodhisattwów wielogłowych (rozdz. VII, 3), dostarczyły ikonograficznych prototypów trzy-i siedmiogłowym bóstwom Samojedów, Ostiaków i Wogułów: idolik z Obdorska o siedmiu pionowo spiętrzonych głowach (fig. 59) przywodzi na myśl Avalokiteśvarę czy inną lamaistyczną figurkę o wielu głowach ułożonych na trzech lub więcej poziomach. Nasuwa się pytanie, czy nie stąd także wywodzą się wielogłowe wyobrażenia najwyższych bogów Słowian bałtyckich (rozdz. XIV); czy wizerunki Swiętowita o czterech twarzach, Rugiewita o siedmiu, Trzygłowa o trzech itd. nie wiążą się genetycznie z wielogłowymi postaciami ikonografii buddyjskiej¹³⁴. Rzecz jasna, że takie egzotyczne pochodzenie mogłoby odnosić się wyłącznie do ikonografii: samo pojęcie najwyższego boga niebios jest oryginalne, zarówno u Słowian i u ludów uralskich; tak samo oryginalna jest idea związanej z nim wszystkowidzącej wszechwiedzy boskiej, która w ikonografii znalazła swój naiwny wyraz, nawet jeśli u egzotycznych prototypów wielogłowość oznaczała coś zupełnie innego.

Według A. Gahsa idole o 7 twarzach czy też 7 nacięciach itp. przynależą, wraz z innymi elementami mitu (mity kosmogoniczne telluryczno-lunarne, pierwszy człowiek na księżycu itd.), do kompleksu kulturowego typu „matriarchalnego” wywodzącego się z krajów południowej Azji¹³⁵. W północnej Azji rzeczywiście występują elementy cywilizacji matriarchałnej. Ziemia jako „Matka”, „Pramatka”, „Stara” zajmuje poczesne miejsce w re-ligii Samojedów ¹³⁶. Szpiczasto zakończona bryła, niejasno przypominająca kształtem postać ludzką, czczona na świętej wyspie Wajgacz jako „Duch-Matka” i uważana za małżonkę Weesakko mogła być prototypem wszystkich idoli o spiczastych głowach, które są wyobrażeniem duchów ¹³⁷. Ona wraz z Weesakko dała życie jednemu ze szczytów uralskich; góra ta, Minisej, jest także czczona jako „babka” ¹³⁸. U Samojedów jurackich w czasie wielkich dorocznych wspólnych ofiar poświęcano pięć renów Niebu (Muru) i pięć Ziemi^13S. Według jednego z mitów kosmogonicz-nych, przytoczonego przez G. A. Starcewa, Num i jego przeciwnik Gulukiem narodził się ze staruchy żyjącej w przedwiecznym mule ¹⁴⁰ i czczonej zwłaszcza przez kobiety zamężne, ponieważ umiała sprawić, by poród był lekki. Warto tu wspomnieć o panującym u Samojedów obyczaju spowiedzi przy porodzie. Kobieta rodząca musiała oświadczyć wobec zgromadzonych przy niej starszych niewiast, czy zadawała się z jakimś mężczyzną oprócz własnego męża, a jeśli tak, to z kim ¹⁴¹. Obyczaj ten, typu ma-triarchalnego, stwierdzono nie tylko u Samojedów, ale również u Ostiaków¹⁴², Jukagirów¹⁴³ i Koriaków¹⁴⁴. Spowiedź rodzącej to specyficzny przypadek spowiedzi z grzechów seksualnych, szeroko poświadczony także w bardziej zaawansowanych społeczeństwach południowoazjatyckich. W Indiach bramańskich było we zwyczaju, że kobiety spowiadały się z cudzołóstwa; i bardzo możliwe, że obyczaj ten sięgał odległej starożytności^ł45. W Azji Mniejszej spowiedź z grzechów seksualnych stanowiła część kultu Wielkiej Matki — na pewno w epoce hellenistycznej, możliwe, że zwyczaj ten sięgał czasów jeszcze przedgreckich, przedfrygij-skich, a może i przedhetyckich aż po pierwotne społeczeństwo anatolijskie ¹⁴⁶. Anatolijskiej Wielkiej Matce oddawano cześć na górach, jak wynika to z epitetów Kybele, Agdistis, Sipylene, Di-dimene ¹⁴⁷ itd.; może skamieniała Niobe z Sipylos (Iliada, 24.617) była skałą lekko przypominającą kształtem człowieka, niegdyś interpretowaną jako gigantyczny posąg lokalnej Wielkiej Matki; stanowiłoby to zespół ciekawych zbieżności z „Matką”, „Pra-matką”, „Starą z Ziemi” — nazwami pewnych kamieni i skał u Samojedów (p. wyżej).

Wszystko to każe się domyślać dawniejszej, rozleglejszej i bardziej intensywnej penetracji kultur południowoazjatyckich do ludów i krajów Azji północnej. O ile jednak wyżej wspomniane elementy „matriarchałne” w swym naturalnym środowisku stanowiły organiczną część pewnego kompleksu kulturowego, to na północy występują niejako w rozsypce, rozsiane gdzieniegdzie na podłożu pasterskiej i patriarchalnej kultury hodowców bydła. A więc i wielogłowe wizerunki bóstw, choć przypuszczalnie

251