44709 skanuj0005 (217)

<j 100" Jurij Łotman

przekształcania widzów we współuczestników (na przykład zachowanie widzów na stadionie podczas meczu piłkarskiego). Charakterystyczna jest pod tym względem różnica pomiędzy statuetką i lalką: pierwszą można się zachwycać, drugą - obracać w rękach, pierwszą tylko się ogląda, drugiej wyznacza się aktywną rolę, przypisuje się jej pewne zachowanie, prowadzi się z nią dialogi, odpowiadając i za siebie i za nią. Statuetka jest pewnym gotowym komunikatem, który autor kieruje do audytorium, lalka zaś jest czynnikiem prowokującym do twórczej aktywności. Zabawa stanowi jeden z mechanizmów prowadzących do. wypracowania Twórczej świadomości, która nie powtarza biernie jakiegoś wcześniej danego programu, lecz orientuje się sama w złożonym i wielopłaszczyznowym kontinuum możliwości.

W ten sposób w życiu, rozgrywającym się poza granicami sceny, istnieją tworzywa, z których buduje się świat teatralny. Nie tylko pojęcie gry, ale i takie - zdawałoby się, specyficznie teatralne - kategorie jak „rola", „emploi", „scenariusz" są używane do badania psychologii człowieka w jego dalekim od teatru życiu. Jednak same w sobie tworzywa te nie stanowią jeszcze teatru. Żeby nim się stały, trzeba, by ich dotknęła sztuka.

Jak zatem wyglądają semiotyczne mechanizmy sztuki teatralnej?

PRZESTRZEŃ SCENY

0' $ ■

Sztuka posiada własny specyficzny język. Jedynie opanowanie tego ję-i zyka gwarantuje widzowi możliwość komunikacji art^styczne[z autorami. TTiezrozu miały język jest zawsze dziwny. Puszkin w szkicach do Eugeniusza Oniegina pisał o „dziwnych" nowych językach, a staroruscy pisarze porównywali ludzi posługujących się niezrozumiałymi językami do niemych. Kiedy Lew Tołstoj, poddając krytycznej rewizji cały gmach współczesnej mu cywilizacji, odrzucił język opery jako „nienaturalny", T operą natychmiast straciła dla niego wszelki sens: „Że tak recytatywem nie mówi się i kwartetem, stojąc w określonej odległości, machając rękami, nie wyraża się uczuć, że tak, z halabardami z foiii, parami nigdzie oprócz teatru się nie chodzi, że nigdy tak się gniewa, tak się nie wzrusza, nie śmieje się, nie płacze... co do tego nie może być żadnych wątpliwości"³. Naiwnością byłoby przypuszczać, że widowisko teatralne ma jakiś swój umowny język tylko wówczas, gdy wydaje się nam dziwne i niezrozumiałe, zaś istnieje „po prostu", poza jakąkolwiek specyfiką językową, jeśli odbieramy je jako neutralne i zrozumiałe. Przecież teatr kabuki czy nó wydaje się widzowi japońskiemu naturalny i zrozumiały, a teatr Szekspira, który przez stulecia był dla kultury europejskiej wzorcem naturalności, Tołstojowi wydał się czymś sztucznym. Język teatru jest wytworem tradycji narodowo-kulturowych i osoba zanurzona w danej tradycji kulturowej odczuwa słabiej specyfikę tej tradycji.

Jedną z podstaw języka teatralnego jest specyfika artystycznej przestrzeni sceny. Właśnie ona wyznacza typ i stopień umowności teatralnej. Walcząc o teatr realistyczny, teatr prawdy życiowej^uszkm| z wielką przenikliwością zauważył, że naiwne utożsamianie sceny z żv-ciem czy też niebranie pod uwagę specyfiki sceny, me tylko nie jozwig-zuje problemu, ale praktycznie w ogóle nie jest możliwe. Szkicując wstęp do Borysa Godunowa pisał: „I klasycy, i romantycy opierali swe reguły na prawdopodobieństwie, tymczasem właśnie ono jest odrzucane przez samą naturę utworu dramatycznego. Nie mówiąc już o czasie i tak dalej, jakie, do licha, może być prawdopodobieństwo 1. w sali, podzielonej na dwie części, z których jedną zapełnia dwa tysiące ludzi, jak gdyby niewidzialnych dla tych, co znajdują się na scenie; 2. język. Na przykład u La Harpe'a Filoktet, wysłuchawszy tyrady Pirra, mówi najczystszą francuszczyzną: «Ach, słyszę słodkie dźwięki mowy helleńskiej» i tak dalej. Przypomnijcie sobie starożytnych: ich tragiczne maski, ich podwójne role - czyż to wszystko nie jest umoyynym nieprawdopodobieństwem? 3. czas, miejsce i tak dalej. Prawdziwi geniusze tragedii nigdy nie troszczyli się o prawdopodobieństwo". Znamienne, że „umowne prawdopodobieństwo" języka sceny Puszkin oddziela od problemu scenicznej praw-