46084 img009 (105)

f m -mmmmmm

3. Zachowanie się i jego główne składniki

Analizując teoretyczne założenia metody obserwacji psychologicznej należy określić pojęcie zachowania się oraz wyróżnić jego główne składniki.

Z pojęciami dotyczącymi zachowania spotykamy się u J. B. Watsona oraz innych przedstawicieli behawioryzmu. Posługiwali się oni pojęciem bodźca (podniety), reakcji, uczenia się, nawyku. Zgodnie z założeniami behawioryzmu zachowanie się to zbiór ruchów wykonywanych przez danego osobnika, będących reakcją na działające nań bodźce. Głównym celem badań psychologicznych jest wtedy ustalenie relacji zachodzących między bodźcami i reakcjami. Zarówno bodźce, jak reakcje można badać dokonując obserwacji zachowania się. Taki sposób podejścia do przedmiotu badań psychologicznyth jest niewystarczający, gdyż — jak zaznacza S. L. Rubinsztejn — „badanie zachowania się człowieka w oderwaniu od jego świadomości oznacza nie tylko wypadnięcie świadomości z dziedziny badania psychologicznego, ale oznacza także fałszywe, mechanistyczne pojęcie samego zachowania się, gdyż sprowadza się je do zespołu reakcji”.’

Przedstawiciele neobehawioryzmu wypracowali szereg dodatkowych pojęć przydatnych przy dokonywaniu psychologicznej obserwacji zachowania się. W ich pracach spotykamy się z terminami zachowania się molekularnego i molarnego, zachowania reaktywnego i operatywnego, których brak było w systemie tradycyjnym pojęć behawiorystycznych.

Zgodnie z terminologią wprowadzoną przez E. C. Tolmana zachowanie się molekularne składa się z poszczególnych, prostych ruchów będących reakcją na określone bodźce. Badaniem tego rodzaju zachowania zajmuje się przede wszystkim fizjologia. Zachowanie,się molarne stanowi natomiast pewną zorganizowaną całość. Cechuje je nastawienie działającego podmiotu na osiągnięcie określonego celu oraz brak jednoznacznego powiązania z określonymi podnietami. Dzięki temu może ono ulegać modyfikacjom zależnie od zaistniałych okoliczności. Zachowanie się molarne stanowi główny przedmiot badań psychologicznych.*

B. F. Skinner wyodrębnia zachowanie się reaktywne i operatywne. Zachowanie śię reaktywne przyjmuje formę reakcji wywołanych działa- ^{1 2}

nicin bodźców determinujących jego przebieg. Zachowanie się operatywne jest natomiast wyznaczone przez cel i stan końcowy, do którego ma ono prowadzić, nie zaś przez bodźce, które spowodowały jedynie uruchomienie go.¹

E. R. Hilgard wyróżnia zachowania reaktywne oraz zachowania sprawcze. W jego ujęciu zachowanie reaktywne to „typ zachowania podobny do czynności odruchowej pod tym względem, że znajduje się w głównej mierze pod kontrolą bodźca; można je przewidzieć na podstawie znajomości bodźca’? Zachowanie sprawcze, określane również mianem zachowania emitowanego lub instrumentalnego, zmierza zaś do osiągnięcia określonego celu, do uzyskania stanu spełniającego dla danej osoby funkcję nagrody.

Przy dokonywaniu opisu oraz wyjaśnianiu faktów występujących w zachowaniu się może być przydatny system pojęciowy teorii odruchów warunkowych wypracowany przez I. P. Pawłowa.-² Należy doń pojęcie odruchu bezwarunkowego i warunkowego, wzmacniania i wygasania odruchów, pobudzenia i hamowania, generalizacji i odróżnicowywania, pierwszego i drugiego układu sygnałów, typu układu nerwowego, stereotypu dynamicznego. Pojęcia tę są wykorzystywane przy przeprowadzaniu badań fizjologicznych, mogą być jednak pomocne także w badaniach psychologicznych dotyczących zachowania się i jego mechanizmów fizjologicznych.

Prócz pojęcia bodźca przyjętego od behawiorystów, I. P. Pawłów posługiwał się pojęciem sygnału. Jest nim bodziec, który w wyniku uwarunkowania wywołuje odpowiednie reakcje organizmu. Człowiek przypisuje bodźcom spełniającym funkcję sygnałów określone znaczenie i dlatego reaguje na nie. Bodźce nie będące sygnałami nie wywołują reakcji.

Pojęciem niezbędnym przy dokonywaniu analizy złożonych form zachowania się jest pojęcie czynności.⁴ Spotykamy się z nim w pracach Kazimierza Twardowskiego, M. Kreutza, S. L. Rubinsztejna.⁵ Szczegółową

¹    B. F. Skinncr: The Behasior oj Organism: An Experimental Analysis. New York 1938, Applcton Century.

²    E. R. Hilgard: Wprowadzenie do psychologii. Przekład z jęz. ang. J. Radzicki pod red. naukową I. Kurcz. Warszawa 1967, PWN, s. 1008—1009.

¹ I. P. Pawłów: Dwadzieścia lat badań wyższej czynności nerwowej (zachowania się) wierząt. Przekład z jęz. ros. T. Klimowicz. Warszawa 1952, PZWL.

⁴    Pojęcie czynności jest szerzej omówione na str. 19—20.

⁵    K. Twardowski: O czynnościach i wytworach. W: Wybrane pisma filozoficznie, Warszawa

I >>65, PWN; M. Kreutz:    [‘odstawy psychologii, jw.; S. L. Rubinsztejn:    Byt

I świadompśćrPtaskiać z jęz. ros. I. Roman. Warszawa 1961, Książka i Wiedza.

izicci i młodzieży

17

ÓbscrWacjąpS

1

   S. L. Rubinsztejn: Podstawy psychologii ogólnej, jw., s. 88.

2

   E. C. Tolman: Purposive Behavior in Animals and Man. New York 1932, Appleton Century.