52540 IMGV96 86

jak iiwiie, nie było"<F, 57). I te co krok spotykają narratora zdarzenia, w które po prostu nie może uwierzyć

W Ferdydurke akt widzenia jest aktem wybitnie poznaw-' czym. albowiem, jak pisałem, „widzieć' i .zobaczyć" to za pomocą wzroku wejść w kontakt z taką aferą rzeczywistości, która — co nieustannie sugeruje narrator — ma charakter niezwykły. Rzecz w tym. źe owa niezwykłość zostaje /.werbalizowano nie w akcie dc-skrypcji, lec* jest ftinkcją sytuacji „widzenia". Niezwykłość zatem Gombrowicz umieszcza w sferze innego wzroku nift wzrok Józia patrzącego na „rzeczywistość zewnętrzną". Oznacza to. te aktowi deskrypcji i aktowi .widzenia’ przyporządkowane są w Ferdydurke jak gdyby dwie radykalnie odmienne sfery ontologicznc To. co Józio opisuje (.ptaszki świergocą"etc.), okazuje się zespołem zjawisk pozbawionych jakiegokolwiek znaczenia Sfera ta — jak wspomniałem —jest domeną manifestacyjnej inercji wzrokowej relacjonującej nic-nie-dzianie-siy w rzeczywistości przedmiotowej. Ten typ wzroku, owo empiryczne oko patrzące jest nawet kilkakrotnie sparodiowane.

Mytdral te adMsrwowania wsią! kawałek drutu, machinalnie we-pchnął w dziurę w plocie i uukodlił jednej i matek oko. Zaraz jednak nuci) drut. Matka jęknęła ta płotem (F. 39)

Tak, nu przykład, nauczyciel historii, Jeat, nieataty, w sile wieku i na oko wydaje alf znośny, ale niech pan tylko zauwaZy. jakiego ma zeza (F. 4l)i

Z kolei to, co „widzi" bohater, okazuje się sferą, w której dzieją się rzeczy niezwykłe, określane nawet jako „okropne’, „straszne", „koszmarne". Tym samym Mickiewiczowska formuła .widzę i opisuję” zostaje rozłamana na dwie odrębne czynności związane jakby z dwoma różnymi wymiarami zjawisk. Co innego narrator .widzi”, a co innego „opisuje ". Józio posługuje się sformułowaniem, w którym zostaje podkreślony konflikt między okiem jako organem empirycznym a jakąś inną władzą poznawczą, która nie może pogodzić się z tym, co widzą oczy. Konflikt ten ujawniany jest za pomocą zleksykalizowanych przekształceń sformułowań typu -nie wierzyć własnym oczom", „przecierać oczy ze zdumienia", „czy mnie wzrok myli”. Użycie tych sformułowań związane jest z przedstawieniem takich sytuacji, w których empiryczne do-

Swiodc«nio pr^{1 2}«²y jakicjO — nie nazywanej znawczej.

—— władzy po-

I ®U» p_rM| nam. — ni². nm wierz² wlanym oczom ~ ²™^²°V² pUalu. szkolą. do której Punk., ciągnie mnie M rączkę I- I • ^{w K2ori}» ^WPX“ cha mnie przeć furtkę <F. 25».

Wstydziłem ²i² zdradzić. >• widzę. Nie wiedziałem, czy widzę tak. jak jest. czy się nie mylę I...J IF. 275>.

Mlodziak — Jolrli wirek mnie mc omylił — zdradzał pod wpływem ostatnich wypadków pewną aklonnoSć do niechlujstwa | | (P. 179).

Za portierę przecierałem oczy. chciałem krzyczeć, wzywać pomocy, ale nie mogłem. I...J Czy moio wzrok mylił, czy tez w drzwiach fiumuaru zobaczyłem ciocię z cukierkami <P. 272-2731.

I zaczęło się. 1—1 a² zwątpiłem, czy nio mylą mnie zmysły. Do nic tak nie myli jak zmysły. Czy mogło to być prawdziwe? Ukryty za portierą, na bosaka, nie byłem pewny, czy widzę prawdę, czy dalszy ciąg ciemnodci I. | CP. 274).

Podstawową funkcją takich sformułowań jak _nie wierzę własnym oczom" jost tworzenie dychotomii w obrazie oglądanej rzeczywistości³⁴. Narrator Ferdydurke podkreśla w ten •posób jakby nierealność oglądanych zdarzeń. To, na co patrzy, wydaje mu się tak nierzeczywisto. Ze zmuszony jest dawać wyraz poczuciu r o z d w oj o n i a władz poznawczych. Formula „mylącego wzroku" używana jest przecież wówczas, gdy w obszarze oglądanej rzeczywistości podmiot dostrzega rzec z v nieprawdopodobne, tj. przekraczające możliwość zwyczajnego zrozumienia i zaakceptowania. Poza nacechowaniem stylistycznym formula ta jest wyraźnie nacechowana gatunkowo i tematycznie³⁵ Pojawia się ona często w tzw. opowieściach fantastycznych, w takich sytuacjach, gdy oczom bohaterów ukazują się obrazy „nierzeczywistości” — wampiry, duchy. wilkołaki, mówiące przedmioty, niewytłumaczalne zjawiska fizyczne etc. Formula ..niewierzenia własnym oczom" zarówno w nurcie fantastyki, jak i w prozie przygodowo-awan-tumiczej implikowała zawsze pojawienie się w polu percepcji postaci takich zjawisk, jakie nie mieściły się w możliwościach

187

1

*T^,n2    pojawiając- się pytanie: -Sen esy jawa?"

2

12S-190    ' ^,nrrodu2l²on a to litttratur² /antaslti/u²’.. Paris 1970.