47503 SDC11022

§ 29. Alternacje spółgłoskowe

Jak już poprzednio niejednokrotnie wskazywaliśmy, w języku scs. i ps. w różnych formach wyrazowych, jak też w wyrazach pochodnych przejawia się alternacja (wymiana) spółgłosek lub grup spółgłoskowych, będąca wynikiem różnych procesów fonetycznych. Dokonajmy tutaj w tym zakresie syntetycznego przeglądu.

1)    | : « g : a?, X '■ *— alternacje będące wynikiem palatalizacji I spółgłosek tylnojęzykowych i odpowiedniego ich przesunięcia artykulacyjnego ku przodowi języka w różnych kategoriach wyrazowych i w różnych formach, np. tiltki: t/tće, bogt: boże, duyt : dule itp. (zob. § 12, b, tam dalsze przykłady).

2)    s : y : | —w wyniku przejścia s w % i palatalizacji I % w f, np. w formach aor. sygm. I, por. riste : riyomo : rilą itp. (zob. § 22, c).

3)    k | e, h | f 11, x : ■*’ — wynik palatalizacji II i III spółgłosek tylnojęzykowych i ich przesunięcia artykulacyjnego ku przodowi języka, np. vltkt: vhci, bogt: bo%i || bozi, duyb : dusi, ktnągyni : konątgb || ktnązb itp. (zob. § 12, c, d, tam dalsze przykłady).

4) 1 : !, z : ź — w wyniku palatalizacji spółgłosek szczelinowych przez j, np. pbsati, pisali : pilą, nosili : nośą, mazati : mażą, voziti : vożq itp. (zob. § 16, b).

5)    k, g : !(t) — szczególny w języku scs. wypadek palatalizacji w grupie kt (gt), np. ręką : relti < *rekti, mogą : molti < *mogti itp. (zob. § 16, c).

6)    sk : It, zg : żd — w wyniku palatalizacji i dysymilacji, np. iską, iskałi : iltą, ilteli, rózga : raźdije (rażdbje) itp. (zob. § 16, b, 2).

7)    t : t : lt, d : d : żd — alternacje będące wynikiem palatalizacji przez samogłoski przednie, najczęściej przez i oraz j, np. svitt> : srltiti : sriltą, svllta\ rodb : ro-diti : rożdą itp. (zob. § 16, b, 4).

8)    st : st : lt, zd : zd : żd — w wyniku palatalizacji przez i, i oraz j, np. pustiti: pulto, gvozdb, prigrozditi : prigyożdą itp. (zob. § 16, b, 4).

9)    p : p': pi, b : łf : bt, v : ó : vl, m : m : ml — wynik palatalizacji spółgłosek wargowych, słabszy — pod wpływem samogłosek przednich, najczęściej przez i, mocniejszy — pod wpływem/, np. kupovati: kupiti: kuplą, kupią, luby, lubostt: lubili -.lubią, lubą, lovb* łów’ : loviti : lovlą, lovą, jtmą : jbtnefi : prijemlą, prijemą itp. (zob. § 16, b, 8).

11)    u :y s og : U,y : | s U : d, np. duyh, duła : dyyati\ dygati, dyyają : do-,ąrtątt, dtyrtą (czasownik jednokrotny), dtxt, por. poi. dychać, oddychać : tchnąć, westchnąć, dech, tchu.

12)    i : y, np. posilą obok pollą sg posslją, posilati : iter. posyłają, posylati, por. poi. posiać: posyłać.

13)    u : y : u : ov : av Sg 5ji: u; Sg : ohj np. sługo : slulati : slylali; sluti 'słynąć’: słot o : slava.

14)    i : oj (dawny dyftong oi zachowany przed samogłoską), np. piti < *poiti 'śpiewać' : poją < *poio-m, por. ros. pet, poju.

15) »': bj lub ij < ti: li (aj): oj\ i '.i: oj g ej: oj, np. viti : vtją, viją; viti : vintct; zavojb,povojb, por. poi. wić: wiją: wieniec: zawój, powój) cvisti < *kvisti: cvito g *kvito, por. poi. kwitnąć, gwar. także kwili : kwiat; oisiti : nlsiti, svitati : svititi, sveti, por. poi. wisieć : zawiesić, Iwitać : Iwiecić, lwiąt.

16)    i : r < « : i, np. ćbtą : ćisti < *ćitti, ćisi g *ćitso (aoi. sygm. I), ćbtą : iter. Utają) svbtlti 'świecić się, błyszczeć’ : svitati 'świtać, dnieć’; btrati : iter. sibirati, por. poł. brać : zbierać.

17)    ’«(ju) < eu : u < ou : i < u, np. bludą < *bjudą, biust i < *bjudti 'strzec’ : buzią < *budją, buditi 'budzić’ : biźdą g *bidjq, boditi 'czuwać’.

18)    /£<«/: /a < ol, 9<d:h np. vllką g *velkq : oblako || *obvolkr> 'obłok’, tlćką < *velką, vlilti < *vełkti : v[ki, por. izvhks (part. praet. act. I) 'wywlókłszy, wyciągnąwszy’; w zależności od istniejących warunków fonetycznych występują nie przestawione ol, el obocznie do przestawionych la, li, np. kolą g *kolją 'kolę, kłuję’ : klati < *kolti, metą < mełją 'mielę’ : mliti < *melti (zob. § 18).

19)    w : ir, w : rl < er, w : ri i er :j,ri jl er : or, or : ar < or : 6r, np. mirą : iter. umirają, tatrą : inf. mrlti g *merti, tatrą, mriti < *merti : simrttb — stmptb, mrttm = = mfttib, umrth = wafli, mriti < *merti : mon, moriti : umarati < umarjati, por. poi. oboczności mrą : umieram : mrzeć : Imierć : martwy, Umarł : mór [pomór) : morzyć : umarzać; warto też zwrócić uwagę na oboczne grupy nie przestawione i przestawione, np. orati, orą g orją : rolo jg *ordlo, borą < bor ją ‘walczę’ : brali < *borti, moriti, mon : mriti > *merti.

20)    { : g; |: tn, tm; tri : m; mi : im; ą : on, g: |m, om :ym, np. pąti : pąto 'pęto', pątt 'droga’, pąti : ptną, jąti: jtmą, naiwną : nacinają, stźbmg 'ścisnę’ : sożimają, por. też stiąti: stiimati, poi. wyżymać; pąti : opona 'zasłona’, por. poi. opona, przepona; dąti 'dąć, dmuchać’ : dimą\ dtmą : nadymają; zasada oboczności polega na tym, że samogłoska nosowa występuje w pozycji przed spółgłoską (dawne ps. połączenia em, en > ą, on, om > ą), natomiast spółgłoska nosowa jako alternant utrzymuje się przed samogłoską, por. pąti < *penti, ale ptną itp.

21)    | : u — wyjątkowa stara oboczność ps. występująca w tych samych formach wyrazowych, np. nąditi i nuditi 'zmuszać', nąźda i nuźda 'przymus, konieczność', por. poi. nądza i nuda; mąditi i muditi 'zwlekać.

Jak widać z przytoczonych wyżej przykładów, w niektórych wypadkach zachodzę liczniejsze szeregi apofoniczne w pokrewnych wyrazach i ich formach, por. 1-4, 10, 12, 19, 20, 21.

b. Alternacje nowsze

Alternacje samogłoskowe nowszego pochodzenia (nieapofoniczne) powstały pod koniec epoki ps., a także w samym języku scs., podobnie jak w pozostałych językach słowiańskich. Należą tu przede wszystkim oboczności wynikające ze zmian w zakresie jerów, mianowicie wymian, zaniku i wokalizacji tych samogłosek, o czym była już poprzednio mowa (zob. § 19, c). Stąd wywodzą się oboczności takie, jak ś : o, * : e, t : o, b, t : o, np. dwa : dtvl zam. dovi, otbcb : otect, hźt : loźt, por. stpol. leż ‘kłamstwo’, otbca : otca, hgati : łgali itp.

Czasem trafia się niesystemowa wymiana o : e będąca wynikiem fonetycznej asymilacji na odległość; o w sylabie przed następną sylabą z samogłoską przednią może przejść w e, np. dobro, ale compar. n. debrije zam. dobrlje itp.

112 8 Podstawowe wiadomości... 113