ScannedImage 50

zróżnicowania jego kształtu. Jak już przekonywałem w poprzednich rozdziałach, opozycja prywatne/publiczne, Lebenswełt/system czy ekspresyw-ne/instrumentalne jest podstawą zarówno indywidualnego zróżnicowania i nowoczesnej idei indywidualizmu, jak i kulturowego uprawomocnienia rozmaitych tożsamości zbiorowych. W ślad za indywidualizacją na poziomie osobistym idzie podobna indywidualizacja na poziomie grupowym, która w warunkach nowoczesności i globalizmu prowadzi, między innymi, do zachowania zrekontekstualizowanego znaczenia etnicznych, geograficznych i innych partykularyzmów grupowych (por. Lechner, 1989).

Wspomniane zmiany strukturalne znajdują także swój kulturowy wyraz. Wspominałem już o ideałach postępu i racjonalności technicznej, które przyświecały powstawaniu i rozwojowi systemów instrumentalnych. Podobną rolę w odniesieniu do jednostki odegrały ideały Rewolucji Francuskiej: wolność, równość i braterstwo. Jedne i drugie są zresztą ściśle ze sobą związane.

Kiedy w społeczeństwie zachodnim w początkowym okresie nowoczesności komunikacja funkcjonalna zaczęła konkurować z komunikacją opartą na grupach statusowych, stare granice społeczne musiały ulec przesunięciu. Oznaczało to przede wszystkim konieczność zniesienia szlacheckich przywilejów społecznych i poznawczo-normatywnej władzy Kościoła i zastąpienie ich rządami kapitału finansowego, prawa stanowionego i metody naukowej. Wolność osobista, za którą opowiedziała się burżuazja i oświeceniowa inteligencja, oznaczała zarazem wolność kapitału, państwa i racjonalnego dociekania prawdy. Równość oznaczała, że przynależność do grupy statusowej przestaje być kryterium dyskryminacji. Odtąd funkcję takiego kryterium mogła spełniać jedynie indywidualna umiejętność posługiwania się coraz bardziej skomplikowanym instrumentarium funkcjonalnym. Efektem tego nie miał być chaos, ale racjonalny postęp. Bliski związek łączący wolność i równość osobistą z ideą postępu pokazuje, że wszystkie te fundamentalne wartości były tylko różnymi aspektami tej samej generalnej tendencji rozwojowej.

W trzeciej ze swoich sztandarowych idei - braterstwie, Rewolucja Francuska wyraziła kolejną kluczową wartość towarzyszącą modernizacji i globalizacji. Braterstwo, podobnie jak wolność i równość, oznaczało zniesienie starych barier związanych z dominacją grup statusowych oraz powszechne uczestnictwo w korzyściach mających płynąć z rozwoju systemów instrumentalnych. W idei braterstwa mieścił się jednak także komponent grupowy lub wspólnotowy. Jak już wspomniałem, rosnąca dominacja struktur funkcjonalnych oznaczała równoczesny wzrost indywidualizacji. Pozwalała także na zachowanie zrekontekstualizowanego znaczenia tożsamości grupowych, zwłaszcza za pośrednictwem systemu politycznego w postaci państw narodowych i nacjonalizmów. Bez idei narodu zbudowanej na pojęciu braterstwa nie powstałoby prawdopodobnie nowoczesne państwo jako podstawowa jednostka autonomicznego i globalnego systemu politycznego.

Proces modernizacji na Zachodzie, podobnie jak obecny proces globalizacji, nie przebiegał oczywiście ani gładko, ani bezałtematywnie, a tym bardziej bezkonfliktowo. W różnego typu ruchach antysystemowych działali na przykład ci, którzy pragnęli powrotu starego społeczeństwa arystokratycznego lub ci, którzy starali się zapobiec w ten sposób własnej marginalizacji przez nowe techniki. Ruchy tego rodzaju nie były jednak w stanie zapobiec ostatecznej dominacji systemów funkcjonalnych oraz wartości będących zasadniczym aspektem ich rozwoju. Co ważniejsze, potęga systemów umożliwiła im ostatecznie globalną ekspansję. Dziś wywierają one głęboki wpływ na większą część naszego życia i na otaczające nas środowisko. Ich dziełem są między innymi ogromne nierówności między ludźmi w poziomie zamożności, dostępie do władzy i szans życiowych, zaognione konflikty kulturowe wynikające z tego, że ludzie o bardzo różnych światopoglądach muszą żyć obok siebie w tym samym społeczeństwie, gwałtowne przyspieszenie tempa przyrostu naturalnego oraz znaczące zmiany środowiska naturalnego.

Wskutek imperialnej, a zarazem globalnej ekspansji systemów zachodnich i związanych z nimi podstawowych wartości, rozpowszechnienie się tych wartości, w tym zwłaszcza równości i postępu (oraz ich pochodnych w rodzaju godności, wzmocnienia własnej pozycji czy poczucia tożsamości), stało się stopniowo głównym symptomem globalizacji⁹². Chcę przez to powiedzieć, że po stronie owych wartości opowiedzieli się nie tylko

⁹² Jak zaznaczałem w rozdziale 1, Meyer i Hannan (1979a) oraz Meyer (1980) widzą w globalnym rozprzestrzenianiu się tych wartości kluczowy element kultury globalnej, który wyjaśnia - ich zdaniem - po części integrację systemu światowego.

173