62194 IMG827

wnianych w strukturze utworów, bądź też w stosunku sprzeczności — gdy utwory wskazują oddziaływanie innych elementów przeszłości literackiej niż te, o których mowa w publikacjach programowych.

Ta dwoistość tradycji wpływa na to, że przy jej badaniu trzeba stosować rozmaite metody. Inne w przypadku, jeśli traktuje się ją jako element struktury dzieła, inne — jako element świadomości literackiej. Tym bardziej nie można postępowania, które właściwe jest w jednym wypadku, stosować wtedy, gdy się zajmuje przypadkiem drugim. Zależnie od tego, którą stronę tradycji ma się na uwadze, można metodę, właściwą przy badaniu strony drugiej, stosować jako zespół „chwytów" pomocniczych Przedmiotem niniejszej pracy jest tradycja jako element praktyki twórczej, element dzieła literackiego — a więc odwołania do tradycji jako elementu świadomości będą miały charakter uzupełniający.

t. METODY BADANIA TRADYCJI LITERACKIEJ

Aby właściwie ująć zjawisko tradycji literackiej, trzeba odwołać się do dorobku nauki, zajmującej się sprawami podobnymi do tych, które tutaj nas interesują. Między innymi dlatego, ze skrótowe przedstawienie dorobku naukowego w tej dziedzinie, przedstawienie jedynie orientujące, a następnie jego krytyka, pozwoli — poprzez uwydatnienie różnic — sformułować szczegółowe propozycje pozytywne. W nauce zajmującej! się tymi sprawami wyodrębnić można następujące działy: badania genety czno-psychologi czne, badania genety czno-i deowe I oraz badania w ścisłym sensie genetyczno-literackie. ⁶ W dwu

• Świadomie pomijam tu badania genetyczno-soojologiczne — z dwu względów: traktowane jako osobny problem należą do innego zakresu bada u. Po drugie — nie znajdują się one w sprzeczności z wydzielonymi wyżej działami (z wyjątkiem chyba nastawienia genctyczno-psycholo-gicznego). co więcej, wydają się koniecznym Ich elementem. Nastawienie aocjoSogiczno-genetyczne pozwoli pełniej wyjaśnić zagadnienia należące bezpośrednio do problematyki badań genetyczno-literackich (o badaniu

pierwszych przypadkach utwór nie Jest dla badającego swoistą rzeczywistością, rządzącą się własnymi prawidłowościami — stanowi swego rodzaju dowód, dokumentujący twierdzenie odnoszące się do zjawisk jakby pierwotnych, tzn. zaszłych przed uformowaniem ostatecznym tekstu literackiego, znanego już jako akończona, spoista całość. Badającego działanie tradycji literackiej psychologistę interesowała ona o tyle, o ile świadczyła o bliskości psychiki pisarza, na którego oddziałały fakty literackie przeszłości, w stosunku do twórców epok ubiegłych.⁷ Aby badać zbliżenia pisarzy pod tym kątem, trzeba było przyjąć założenie, że właśnie te względy są czynnikiem określającym w stopniu najwyższym wszelkie pokrewieństwa literackie. Podstawą było więc przeświadczenie, dotyczące rzeczy tak płynnych i nieuchwytnych, że ze swej natury nie dawało się dowieść. W konsekwencji wywód często przemieniał się w impresję. Ten typ badań, należący zresztą w chwili obecnej już tylko do przeszłości, wydaje się całkowicie pozbawiony uzasadnień.

Inaczej przedstawia się sprawa w przypadku badań gene-tyczno-ideowych. Przede wszystkim dlatego, że istnieje zjawisko tradycji ideowej, dające o sobie znać w każdym niemal zakresie działalności intelektualnej człowieka. W obrębie literatury istnieć może jako pewna realizowana w praktyce tendencja, a takie jako element uświadomiony i traktowany jako program, stanowiący zazwyczaj komponent prądu literackiego. Badania tego typu dotyczą więc przede wszystkim tradycji jako faktu świadomości literackiej. Programem współ-

gonezy socjalnej dzieła — por. rozprawą Marii Janion pt. Tradycje i perspektywy metodologiczne badań genetycznych to historii literatury, w książce zbiorowej: Zjazd Naukowy Polonistów 10—JJ grudnia 1958, Wrocław 1960. s. 149—246.

* Por. np. książką W. Bar bas za, Wyspiański na tle romantyzmu (Lwów 1932). zwłaszcza zaś teoretyczny „Wstęp": ..Podstawą psychologiczną związków literackich jest wpływ, wywierany na psychikę przez treść, która dostała sł« do naszej świadomości” (s. XVI). W ostatnich czasach podobnie ujął problem Tadeusz Sinko, włączając tzw. „wplywologlę” w psychologii twórczości (T. Sinko, Mickiewicz i antyk, Wrocław 1057, a. 100).

2 — OlowlAskl 17