67709 Werbalna
0

Rozdział B

CHARAKTERYSTYKA KOMPETENCJI JĘZYKOWEJ

8.1. USTALENIA TERMINOLOGICZNE

Termin kompetencji językowa, jnkjużbyhotym widokrotoic mowa, wprowadził Noam Chomsky w swej słynnej pracy Aspects of ihe Theory of Syntax z 1965 roku (polski przekład pi Zagadnienia teorii składni ukazał się w roku 1982) Przeciwstawiając się zbytniemu ograniczeniu zakresu tego terminu, Dell Hymes (1972) użył określenia kompetencja komunikacyjna (omawiam ją w rozdziale 10.). Chomsky posługiwał się też terminem wiedza językowa, zwłaszcza z dodatkiem „utajona" (tacit language hfowledge), Ja używam terminu „wiedza językowi" w odniesieniu do łącznej umiejętności posługiwania się językiem, tzn do zdolności rozumienia i tworzenia zdań w danym języku (kompetencja ściśle językowa) oraz do posługiwania się tą zdolnością odpowiednio do sytuacji i do innych uczestników danej interakcji komunikacyjnej (kompetencja komunikacyjna lub pragmatyczna)¹⁰.

Innymi terminami, jakie funkcjonują w psycbolingwistyce na określenie kompetencji językowej, są takie, jak organ językowy, zdolność lub władza językowa [faculty of language), wewnętrzny mechanizm przyswajania języka (lan-guago ocijuisition devlct\ no i po prostu gramatyka generatywno-transformn-cyjna. która miała opisywać zdolność językową idealnego użytkownika danego języka, czyli jego mentalną gramatykę Od 1986 roku Chomsky posługuje się też terminem I-język (Hanguage)", czyli język intencjonalny, wewnętrzny, zinter-nalizowany, któremu przeciwstawia E-język {E-language) - język zewnętrzny, stanowiący dającą się rejestrować normę ożyć językowych. Oczywiście to I-ję-zyk odpowiada pojęciu kompetencji językowej. 1 tylko on powinien stanowić przedmiot zainteresowania tak lingwistów, Jak i psychołingwistów. Terminem często współcześnie stosowanym w pracach lingwistycznych i psycholingwistycznych -zwłaszcza wywodzących się i nurtu geoeratywistycznego czy (jak to przcdsia-

• W języku aogKi&m irKmnuwt compeuw lubkaawirdgr może (owazyszyć '/iuówno okroi* lenie Uaęuhc.yk t latąuiąt Oka te «kicitcnu dumach jako .językowa". • nic „łtafwtstyctn**, jdył len owmi Minto wiątc *«; w języku polskim - w moim odczuciu - wyłącznie z ruukąojęzy* ku, nic 2*1 ł danym Jtpyldan Kompetencją lingwistyczni! może lit; więc ponzc/ycić językoznawca, nie sit zwykły użytkownik języku

100    " t - od inąwUkgh otatAU* - UikrmL mrmrtoaflf 1 dtoci R od atermU

wiałam w rozdziale 3.) z analiz funkcji reprezentatywne) języku -^ u_n|_Wpf salna Gramatyka (UG).

= Kompetencja Językowa jest różnic opisywana przez Cbom*ky*cgo poezaw-«y od roku 1957.. czyli w całej hutom gramatyki gcocratywno-traufocmacyte]

(to ostatnie określenie znika w latach 70. «*». wieku, mówi się po pro«a o pam*.

tyce gcnernlywncj). Każda Z kolejnych wersji inspirowała paycbohngwiwów do badań, a innych teoretyków do polemik. Przedstawię je w wielkim aktócie. kończąc na ostatniej wersji zwanej „programem minimalisty cznym" (Chomsky. 1995, 2000aibX Przedtem zdefiniuję główne założenia, pojęcia i składniki modelu ll<7

jakie odgrywają rolę w koncepcjach Chotmky^cgo i w teoriach pokrewnych, pned^

stawię te* odmienne koncepcje na lemat UG. a zakończę ten rozdział pokazaniem

takiego ujęcia kompeiencj i językowej, które akcentuje jej specyfikę na de innych

kompetencji ludzkich i pożal udzkich. Dodatkiem do rozdziału jen krótki zarys kompetencji językowej ludzi niesłyszących.

8.2. GŁÓWNE ZAŁOŻENIA

LEŻĄCE U PODSTAW KOMPETENCJI JĘZYKOWEJ

Ludzka zdolność językowa jest jednym ze składników umyshi/mózgu. Jej stan początkowy stanowi wyposażenie genetyczne tego umysłu mózgu W normalnym procesie rozwoju (tzn. w toku przyswajania języka przez małe dziecko) ów stan wyjściowy przechodzi pod wyzwalającym wpływem środowiska cały szereg ymta« Osiągając względnie stałą postać, i poza słownictwem, które może znacznie wzrastać, nie podlega już większym zmianom w wieku dojrzałym L*< i to właśnie ten stan wyjściowy; starają się go opisać różne teorie kompetencji językowej.

UG, będąc więc składnikiem umysłu, sama składa się z trzech głównych >v s-temów funkcjonalnych, powszechnie przyjmowanych w językoznawstwie, a mianowicie: składni wytwarzającej zdania w danym języku, fonologii nadającej im formę fonetyczną i semantyki przypisującej znaczenie.

Problemem spornym staje się lokalizacja funkcji generatywnej w procesie tworzenia i rozumienia zdań. Chomsky konsekwentnie utrzymuje, iż takim gcnc • ratywnym składnikiem może być tylko składnia (czyli gramatyka w wąskim sensie tego słowu) Jednakże inni teoretycy funkcję tę wiążą także z pozostałymi składnikami, przede wszystkim z semantycznym (semantyka generatywna) łub z wszystkimi trzema (Jackcndofl. 1997,2002). Problemem jest więc. czy UG należy rozumieć jako gramatykę w wąskim czy szerokim sensie

Szczególną cechą UG jest — jak już o tym była mowa - możliwość nieskończonego stosowania skończonego zbioru środków. Chomsky odróżnia kompetencję (jako utajoną wiedzę językową) od realizacji'³ (tego. co się robi z tą wiedzą). W obu wypadkach mamy do czynienia z nieskończonością dyskretnych clemcn-

'* Angielski terana performance tłomacec jako jeihacja", bywa on także ihnaoony jako „Wykonanie" lub „performance"