DSC00454

Rozdział 8

Charakterystyka KOMPETENCJI JĘZYKOWEJ

8.1. USTALENIA TERMINOLOGICZNE

Termin kompetencja językowa,jak już była o tym wielokrotnie mowa, wprowadził Noam Chomsky w swej słynnej pracy Aspects of the Theory of Syntax z 1965 roku (polski przekład pL Zagadnienia teorii składni ukazał się w roku 1982). Przeciwstawiając się zbytniemu ograniczeniu zakresu tego terminu, Dell Hymes (1972) użył określenia kompetencja komunikacyjna (omawiam ją w rozdziale 10.). Chomsky posługiwał się też terminem wiedza językowa, zwłaszcza z dodatkiem „utajona” (tacit language knowledge). Ja używam terminu „wiedza językowa" w odniesieniu do łącznej umiejętności posługiwania się językiem, tzn. do zdolności rozumienia i tworzenia zdań w danym języku (kompetencja ściśle językowa) oraz do posługiwania się tą zdolnością odpowiednio do sytuacji i do innych uczestników danej interakcji komunikacyjnej (kompetencja komunikacyjna lub pragmatyczna)¹.

Innymi terminami, jakie funkcjonują w psycholingwistyce na określenie kompetencji językowej, są takie, jak organ językowy, zdolność lub władza językowa (faculty of language), wewnętrzny mechanizm przyswajania języka (language acquisition device), no i po prostu gramatyka generatywno-transforma-cyjna, która miała opisywać zdolność językową idealnego użytkownika danego języka, czyli jego mentalną gramatykę. Od 1986 roku Chomsky posługuje się też terminem I-język (I-language)", czyli język intencjonalny, wewnętrzny, zinter-nalizowany, któremu przeciwstawia E-język (E-language) - język zewnętrzny, stanowiący dającą się rejestrować normę użyć językowych. Oczywiście to I-ję-zyk odpowiada pojęciu kompetencji językowej. I tylko on powinien stanowić przedmiot zainteresowania tak lingwistów, jak i psycholingwistów. Terminem często współcześnie stosowanym w pracach lingwistycznych i psycholingwistyczny ch -zwłaszcza wywodzących się z nurtu generatywistycznego czy (jak to przedsta-

wiałam w rozdziale 3.) z analiz funkcji reprezentatywnej języka - jest Uniwersalna Gramatyka (UG).

Kompetencja językowa jest różnie opisywana przez Chomsky'ego począwszy od roku 1957., czyli w całej historii gramatyki gencratywno-transforraacyjncj (to ostatnie określenie znika w latach 70. ub. wieku, mówi się po prostu o gramatyce generatywnej). Każda z kolejnych wersji inspirowała psycholingwistów do badań, a innych teoretyków do polemik. Przedstawię je w wielkim skrócie, kończąc na ostatniej wersji zwanej „programem mmimalistycznym" (Chomsky. 1995, 2000a i b). Przedtem zdefiniuję główne założenia, pojęcia i składniki modelu UG, jakie odgrywająrolę w koncepcjach Chomsky’ego i w teoriach pokrewnych, przedstawię też odmienne koncepcje na lemat UG, a zakończę ten rozdział pokazaniem takiego ujęcia kompetencji językowej, które akcentuje jej specyfikę na tle innych kompetencji ludzkich i pozaludzkich. Dodatkiem do rozdziału jest krótki zarys kompetencji językowej ludzi niesłyszących.

8.2. GŁÓWNE ZAŁOŻENIA

LEŻĄCE U PODSTAW KOMPETENCJI JĘZYKOWEJ

Ludzka zdolność językowa jest jednym ze składników umysłu/mózgu. Jej stan początkowy stanowi wyposażenie genetyczne tego umysłu/mózgu. W normalnym procesie rozwoju (tzn. w toku przyswajania języka przez małe dziecko) ów stan wyjściowy przechodzi pod wyzwalającym wpływem środowiska cały szereg zmian, osiągając względnie stałą postać, i poza słownictwem, które może znacznie wzrastać, nie podlega już większym zmianom w wieku dojrzałym. UG to właśnie len stan wyjściowy; starają się go opisać różne teorie kompetencji językowej.

UG, będąc więc składnikiem umysłu, sama składa się z trzech głównych systemów funkcjonalnych, powszechnie przyjmowanych w językoznawstwie, a mianowicie: składni wytwarzającej zdania w danym języku, fonologii nadającej im formę fonetyczną i semantyki przypisującej znaczenie.

Problemem spornym staje się lokalizacja funkcji generatywnej w procesie tworzenia i rozumienia zdań. Chomsky konsekwentnie utrzymuje, iż takim genc-ratywnym składnikiem może być tylko składnia (czyli gramatyka w wąskim sensie tego słowa). Jednakże inni teoretycy funkcję tę wiążą także z pozostałymi składnikami, przede wszystkim z semantycznym (semantyka generatywna) lub z wszystkimi trzema (Jackendoff, 1997,2002). Problemem jest więc, czy UG należy rozumieć jako gramatykę w wąskim czy szerokim sensie.

Szczególną cechą UG jest - jak już o tym była mowa - możliwość nieskończonego stosowania skończonego zbioru środków. Chomsky odróżnia kompetencję (jako utajoną wiedzę językową) od realizacji² (tego, co się robi z tą wiedzą). W obu wypadkach mamy do czynienia z nieskończonością dyskretnych clcmen-

1

" W języku angielskim terminowi competence lub knowledge może towarzyszyć zarówno określenie łńguunc. jak i language Oba te określenia tłumaczę jako językowa”, a nie „lingwistyczna”, gdyż ten ostami lamin wiąże się w języku polskim - w moim odczuciu - wyłącznie z nauką o języku, nie zaś z danym językiem. Kompetencją lingwistyczną może się więc poszczycić językoznawca, nie zaś zwykły użytkownik języka.

" I - od angielskich określeń - intemal, mtenlional i dalej E - od alemal.

2

Angielski termin performance tłumaczę jako „realizacja", bywa on także tłumaczony jako „wykonanie" lub „performancja".