69727 Pozytywizm leksykon literatury polskiej2

obrazek > nowelistyka okresu pozytywizmu __ Ogniem i mieczem

P Stachiewicz, Jurko Bohun

> Powieść historyczna > Henryka Sienkiewicza, pierwsza część Trylogii, drukowana w „Stówie" od 2 V 1883 do 1 III 1884 r. Wydanie książkowe ukazało się w 1884 r.

Powieść zdobyła ogromne powodzenie: „o bohaterach powieści mówiło się i myślało jak o żywych ludziach", „młode panienki pisały lub chciały pisać do autora, żeby na miłość boską nie zabijał Skrzetuskiego”. Część krytyki zareagowała entuzjastycznie (Stanisław Tarnowski, Wojciech Dzieduszycki), część obok pochwal sformułowała wiele zarzutów (> Aleksander Świętochowski, > Bolesław Prus). I tak do dziś zdania krytyków i uczonych są podzielone. Bierze się to przede wszystkim z powodu występowania w dziele (jak i we wszystkich powieściach historycznych Sienkiewicza) trzech warstw strukturalnych, operujących odmiennymi regułami poetyki. Krytycy zwykle wydawali sądy jednostronne, interesując się tylko jedną z tych warstw. Zgodnie z tendencjami epoki powieść zawiera warstwę realistyczną (> realizm). A więc występuje w niej narrator 3-osobowy, nie należący do świata przedstawionego, relacjonujący obiektywnie przebieg wydarzeń (> narracja i narrator). Wiele z nich ukazuje z pozycji obserwatora, notując tylko to, co można zobaczyć i usłyszeć (-zachowania > postaci, dialogi). Wypowiedzi bohaterów są stylizowane na język XVII-wieczny, a stylizacja ta obejmuje częściowo i narrację (> język i styl). Wytwarza ona poczucie prawdziwości obrazu, którą wzmaga nadanie bohaterom właściwości ludzi prezentowanej epoki - ich mentalności, światopoglądu, wiedzy, obyczajów, sposobu bycia iłp. Wszystko to jest zgodne z regułą realistycznej typowości i zasadniczo nie wywoływało zastrzeżeń krytyków jtik równio/ wlorne odtworzenie ówczesnej czusopr/ostr/onl Spr/oolw nnlomlasl budziła ogólna interpretacja zasadniczego tematu powieści wojny domowej 1648-1649 r., wywołanej buntem Kozaków pod wod/ą Bohdana Chmielnickiego, naznaczonej kolejnymi bitwami od klęski pod Żółtymi Wodami do bohaterskiej obrony Zbaraża. Zarzucano autorowi niedostateczną motywację buntu, nadanie mu znamion zdrady i prywaty, niesprawiedliwą ocenę postawy Chmielnickiego i Wiśniowieckiego. Z punktu widzenia realizmu rzeczywiście w prezentacji tych głównych przeciwników dopatrzyć się można wiele stronniczości, ale Ogniem i mieczem zawiera również warstwę epopeiczną, bardzo ważną ze względu na ideę „krzepienia serc". Różnica ocen wynika ze sprzeczności między poetyką realistyczną a epopeiczną.

Ukazując zmagania wojenne Sienkiewicz sięgnął do wielkiej tradycji eposu antycznego (Iliada Homera) i chrześcijańskiego (Pieśń o Rolandzie, Jerozolima wyzwolona Tassa). W poetyce eposu główni bohaterowie podlegają heroizacji, niemal mitologizacji, są zdolni do czynów ponadludzkich (ten typ postaci odżył we współczesnym filmie przygodowo-wojennym, w Działach Nawaronyi Rambo itd.). "W tej konwencji hetman Wiśniowiecki stal się „Hektorem Zbaraża" (upodobniony do obrońcy Troi), a rycerze (zwłaszcza Longinus Podbipięta) niezłomnymi obrońcami ojczyzny i wiary, jako że zgodnie z tradycją eposu chrześcijańskiego prowadzona jest w powieści „święta wojna" z innowiercami (chodzi gównie o Tątarów). Wódz przeciwników, Chmielnicki, został więc zdemonizowany, jest podły i okrutny. Sienkiewicz „fałszował" historię w taki sam sposób jak Homer, Wergiliusz czy Tas-so. Dążył nie do realistycznej oceny wydarzeń z XVII w., ale do gloryfikacji uniwersalnego etosu rycerskiego. Stworzy! dzięki temu nowy, powszechnie akceptowany model patriotyzmu polskiego, który jest optymistyczny, witalny, aktywny i radosny, odmienny od tradycji romantyczno-martyrologicznej. Dzieje się to właśnie w epopeicznej warstwie powieści.

Utwór zawiera ponadto szeroko rozbudowaną warstwę przygodową, zaczerpniętą z tradycji powieści Waltera Scotta, a także z > literatury popularnej, decydującą w zasadniczy sposób o ogromnej jego poczytności. Wiąże się to ze schematem fabularnym, na który składa się miłość od pierwszego wejrzenia (Heleny i Skrzetuskiego), rozdzielenie zakochanych przez rywala (Bohuna), liczne przygody rozdzielonych (ucieczka Heleny z Zagłobą, przebranie się za pacholika, przedzieranie się przez wrogie oddziały, ponowne porwanie, zwycięskie próby cnoty i wierności itd.), wreszcie szczęśliwe połączenie się i ślub (happy end). Schemat len z pewnymi odmianami stosuje Sienkiewicz we wszystkich powieściach historycznych (z wyjątkiem > Pana Wołodyjowskiego). Przygody rozgrywają się w czasoprzestrzeni awanturniczej - na obszarach nie znanych bohaterom, dzikich i niebezpiecznych, na których „nagle", „akurat” (a więc przypadkowo) coś się może zdarzyć. Na