70042 LastScan42

Inną konsekwencją akceptacji ośmiu wymienionych wcześniej tez jest model dwóch procesów odpowiedzialnych za rozwój inteligencji w wieku dojrzałym. Pierwszy określa rozwój w zakresie podstawowych i niezależnych od treści zdolności i operacji intelektualnych - a więc takich, które mierzą testy inteligencji płynnej. Drugi, warunkuje rozwój tych zdolności oraz struktur intelektualnych, które mają charakter pragmatycznych, specyficznych treściowo zdolności, systemów wiedzy oraz umiejętności ich zastosowania w określonych warunkach. W przeciwieństwie do zbliżonej - przynajmniej w przyjętym rozróżnieniu teorii Cattella-Horna-model Baltesa przedkłada wartość i znaczenie pragmatycznych struktur inteligencji nad struktury formalne. Proces „pomyślnego starzenia się” umożliwiają właśnie pragmatyczne, a nie formalne struktury inteligencji.

7.4.6. Inteligencja a mądrość

Przyjmując tezę o dominacji w różnych okresach życia odmiennych rodzajów inteligencji należy określić naturę inteligencji człowieka dorosłego. Ostatnie lata charakteryzuje poszukiwanie alternatywnych, w stosunku do podejścia psychomet-rycznego, sposobów rozwiązania tego problemu. Do najważniejszych można zaliczyć podejście post- i neopiagetowskie (zob. podrozdz. 6.3) oraz podejście związane z badaniem procesów przetwarzania informacji. Jedną z ciekawszych prób rozwiązania tego problemu podjął Baltes (1987), który zainicjował program badań nad mądrością. Podstawą tego programu było założenie, że rozwój inteligencji w dorosłości nie dotyczy formalnych struktur inteligencji. Określa go natomiast proces doskonalenia oraz transformacji systemów wiedzy, które są powiązane z dominującym w danym okresie rozwojowym typem aktywności zawodowej, społecznej) zainteresowaniami oraz innymi pragmatycznymi aspektami życia. Baltes uczyni! przedmiotem swych badań te dziedziny aktywności intelektualnej, które noszą znamiona znawstwa (expertise). Mądrość jest tego najlepszym przykładem, ponieważ najlepiej wyraża naturę inteligencji człowieka dorosłego. Po pierwsze - wyraża się w tych dziedzinach aktywności umysłowej, które są wyrazem indywidualizacji rozwoju, a po drugie - wymaga długotrwałego, obejmującego wiele lat treningu, a więc może być badana ze względu na maksymalne poziomy wydolności. Według tej koncepcji mądrość jest wiedzą odnoszącą się do ważnych dla każdego człowieka kwestii, problemów i zadań życiowych, składających się na tzw. pragmatykę życia (life pragmatics). Wiedza ta tworzy się i ugruntowuje w oparciu o wzrastające wraz z wiekiem doświadczenie w ich rozwiązywaniu, oraz ma dwojaki charakter. Po pierwsze, jest to wiedza faktualno-proceduralna, dotycząca ważnych problemów i zadań życiowych oraz procedur ich rozwiązywania. Po drugie, jest to wiedza ewa-luatywna, dzięki której człowiek może trafnie rozpoznać i ocenić znaczenie rozmaitych dylematów życiowych ze względu na własny rozwój. Wiedza ta jest podstawą do formułowania sądów będących wyrazem mądrości. Baltes definiuje więc mądrość jako zdolność do formułowania dobrych (słusznych, praktycznych) sądów

1)    znawstwo (wiedza o tym co robić i jak robić) w mających istotne znaczenie dla każdego człowieka kwestiach życiowych;

2)    wiedza o wartości i znaczeniu dla dalszego rozwoju owych kwestii życiowych;

3)    zwracanie uwagi na istotną rolę i znaczenie kontekstu, rozmaitych okoliczności i czynników dla rozważanej kwestii, zarówno w fazie definiowania problemu, jak i w fazie jego rozwiązywania;

4)    deklarowana niepewność (kompleksowość, względność, trudność) w fazie definiowania i rozwiązywania problemu;

5)    dobry (istotny, skuteczny, praktyczny) sąd określający, jak należy postąpić w sytuacji mającej istotne znaczenie dla dalszego rozwoju człowieka.

Dotychczasowe wyniki badań Baltesa i innych badaczy (np. Holliday, Chandler, 1986), wykazały brak negatywnego związku między mądrością a wiekiem ludzi dorosłych (por. podrozdz. 8.5). Wyniki tych badań nie są jednak jednoznaczne. Badania nad rozwojem mądrości przeprowadzone w Polsce zostaną przedstawione w podrozdziale poświęconym rozwojowi perspektywy biograficznej (7.5.3).

■Mmms&c' '> i to' im w ('tmoi—iMiUWUiUbBiniitmiwmrpmiwiffiwi TwwiirmT^ririCTnrinTiwinTffirtffnrwnr ,_r< •irrrrmrr.myrfi-r

Blok rozszerzający 7.3.

i;

Religijno-filozoficzne koncepcje mądrości

Tradycja kultywowania mądrości jest bardzo stara i swą historią sięga czasów, gdy opierała się na przekazie ustnym. Intencją opowiadań, przypowieści,

: parabol czy przysłów było dostarczenie wskazówek, jak żyć godnie i sprawiedliwie, jak orientować się w świecie norm i wartości moralnych oraz społecznych, I jak własne życie uczynić szczęśliwym i wartościowym.

W momencie wymyślenia pisma, tradycja mądrości z wolna poczęta nabierać nowych cech dając początek filozoficznemu, a tym samym bardziej abstrakcyjnemu, nurtowi dociekań wokół mądrości. Nadal interesowano się problematyką godziwego życia, jednak uwagę skupiono na konstruowaniu bardziej formalnych koncepcji mądrości. W historii filozoficznych prób opisania mądrości można wyodrębnić pięć podstawowych okresów reprezentujących typowe dla kultury zachodniej sposoby ujmowania mądrości (Holliday, Chandler, 1986):

I 1) wczesne greckie koncepcje mądrości;

1 2) klasycy starożytnej filozofii greckiej;

J 3) wczesnochrześcijańska tradycja mądrości;

4)    renesans;

5)    Kartezjusz i nowożytne koncepcje mądrości.

Począwszy od tradycji wczesnochrześcijańskiej pojawia się wyraźne rozróżnienie mądrości na: praktyczną (życiową, pragmatyczną, „ziemską”) oraz abstrakcyjną (teoretyczną, spekulatywną). Z reguły tej drugiej przypisywano wyższy status i donioślejszą rolę w życiu człowieka. Konsekwencją tego stało się w dużej mierze odrealnienie pojęcia mądrości oraz uczynienie zeń tworu niezrozumiałego, oddalonego od codziennego życia człowieka; a ponieważ bardzo częs- I to przypisywano mądrości boski charakter, upatrując w niej dar boży, wszelkie