72506 SDC11652

Narodziny i upadek gospodarki rynkowej

podstawie warunków funkcjonowania prymitywnych gospodarek Ostry podział istniejący między lokalnym i mającym daleki zasięg handlem mógłby w pierwszej chwili wydawać się zbyt sztywny. Tym bardziej że doprowadził nas do zaskakującej konkluzji, iż żaden z nich nie był źródłem handlu wewmętrznego dzisiejszych czasów.

Nie pozostałaby nam wówczas dla wyjaśnienia tego procesu żadna inna możliwość, tylko zwrócenie się ku deus ex machina, jakim była interwencja państwa. Przekonamy się jednak, że również w tym zakresie ostatnie badania potwierdzają nasze przypuszczenia. Ale najpierw przedstawmy ogólny zarys historii cywilizacji miejskiej, ukształtowanej przez osobliwy rozdział handlu lokalnego i prowadzonego z odległymi miejscowościami wewnątrz granic średniowiecznego miasta.

Ten podział tkwił tak naprawdę w samym sercu instytucji średniowiecznych ośrodków miejskich⁶. Miasto było organizacją mieszczan — tylko oni mieli prawo do obywatelstwa i to właśnie na podziale między mieszczaństwem i niemieszczaństwem opiera! się cały ówczesny system. Oczywiście ani chłopi, ani kupcy z innych miast nie byli mieszczanami. O ile jednak militarne i polityczne wpływy umożliwiały miastom utrzymywanie stosunków handlowych z okolicznymi chłopami, o tyle nie mogły ich wykorzystywać w kontaktach z obcymi kupcami. W konsekwencji pozycja mieszczan w handlu lokalnym i w handlu z odległymi ośrodkami różniła się diametralnie.

Problem zaopatrzenia w żywność regulowały przepisy nakazujące stosowanie takich środków, jak narzucona jawność transakcji i wyłączenie pośredników. Miało to zapewnić kontrolę nad handlem i pozwolić zapobiegać wysokim cenom. Jednak takie regulacje były skuteczne jedynie w stosunku do handlu między miastem a najbliższym otoczeniem. W przypadku drugiego rodzaju handlu sytuacja miast kształtowała się inaczej. Przyprawy, wino czy solone ryby sprowadzano z daleka - stanowiły one domenę zagranicznego kupca i stosowanych przez niego kapitalistycznych metod handlu hurtowego. Ten typ handlu nie podlegał żadnym lokalnym regulacjom. Jedyne, co można było zrobić, to wyłączyć go z rynku lokalnego w takim stopniu, w jakim było to możliwe. W tym celu wprowadzano całkowity zakaz handlu detalicznego dla obcych kupców. Im szersza była skala kapitalistycznego handlu hurtowego, tym bardziej rygorystycznie wykluczano go - chodzi tu o import - z rynków lokalnych.

¹¹ Naw. opis opiera się na znanych pracach H. Pircnne’a.

W przypadku towarów przetworzonych rozdział handlu lokalnego i realizowanego w kontaktach z obcymi kupcami byl jeszcze ostrzejszy - dotyczył całej organizacji produkcji na eksport. Takie rozwiązanie wymuszały interesy cechów rzemieślniczych, w których zorganizowana była cała wytwórczość. Na rynku lokalnym produkcję regulowano zgodnie z potrzebami producentów, ograniczano ją zatem do poziomu opłacalności. Tej zasady nie stosowano oczywiście wobec towarów eksportowych. W konsekwencji, podczas gdy handel lokalny podlegał ścisłej regulacji, produkcję na eksport jedynie formalnie kontrolowały cechy rzemieślnicze. Dominująca gałąź eksportu tego okresu - handel suknem - oparty był na kapitalistycznej zasadzie pracy najemnej.

Z obawy o to, że ruchomy kapitał może powodować dezintegrację instytucji miejskich, handel lokalny ściśle oddzielano od eksportowe-gp. Typowe miasto średniowieczne nie usiłowało zapobiegać temu niebezpieczeństwu przez wypełnienie luk między możliwym do kontrolowania rynkiem lokalnym a kaprysami nieprzewidywalnego handlu z odległymi miastami. Wręcz przeciwnie: odpowiadało na zagrożenie, z całą stanowczością wprowadzając w życie politykę wyłączenia i ochrony, stanowiącą podstawę jego istnienia.

W praktyce oznaczało to, że miasta starały się w każdy możliwy sposób zapobiec utworzeniu wewnętrznego czy krajowego rynku, którego istnienia domagał się kapitalistyczny hurtownik. Utrzymując zasadę niekonkurencyjnego rynku lokalnego i równie niekonkurencyjnego handlu międzyntiejskiego, mieszczaństwo za pomocą wszystkich dostępnych środków utrudniało włączenie wsi w orbitę handlu i otwarcie nieograniczonego i niekontrolowanego handlu między miastami. To właśnie taki rozwój wypadków doprowadził do tego. że na pierwszy plan wysunął się ustrój terytorialny państwa jako narzędzie „nacjonalizacji" rynku i kreator handlu wewnętrznego.

Celowe działania państwa w XV i XVI wieku narzuciły merkan-tylizm zaciekle protekcjonistycznym miastom i księstwom. Nowy system obalił przestarzały partykularyzm handlu lokalnego i międzymiastowego, likwidując bariery dzielące te dwa typy niekonkurencyjnego handlu. Utorował tym samym drogę rynkowa krajowemu, który w coraz większym stopniu ignorował różnice między miastem a wsią i~ oraz między poszczególnymi miastami i prowincjami.

Merkantylizm stanowił w istocie odpowiedź na wiele ówczesnych wyzwań. Z politycznego punktu widzenia, scentralizowane państwo