74098 P1020886

a fłeksyjną, między niejasnością (vagueness) iwieloznacznością (ambiguity) i wreszcie między językiem dosłownym a obrazowym. Językoznawstwo kognitywne utrzymuje, że granice między tymi zja-¹ wiskami są płynne, istnieje wiele przypadków pośrednich, którymi również należy się zajmówać. i że najbardziej stosowny do tego aparat pojęciowy uzyskujemy dzięki teorii prototypów, wszystkie te zjawiska można bowiem opisać za pomocą kategoryj naturalnych, które właśnie mają strukturę prototypową.

Oto kilka przykładów zjawisk prototypowych w fonologii i składni. Podstawowa kategoria w fonologii — fonem, czyli zespół cech dystynktywnych głoski — to kategoria naturalna, mająca rzeczywisty byt psychologiczny, co potwierdzają liczne badania eksperymentalne. ¹¹ Klasyczna fonologia od swego zarania nie mogła się jednak uporać ze znanym zjawiskiem nakładania się fo-' nemów (phonemic overlap). Otóż wiele nietypowych wariantów, niektórych fonemów należy jednak do danej kategorii z racji po-' dobieństwa rodzinnego, wspartego uwarunkowaniami funkcjonalnymi, mimo że te warianty są nieraz bardzo odległe od wariantów prototypowych. Na przykład — angielski zwarty przedniojęzy-kowy silny (fonis) fonem /t/ ma kilkanaście wariantów, przy czym jedynie najbardziej ,prototypowe brzmią jak [tj. Prototypowe angielskie |t) występuje na początku sylaby przed samogłoską akcentowaną. Inne warianty [tj w rozmaitych pozycjach dość znacznie odbiegają od prototypu. Między akcentowaną i nieakcen-towaną samogłoską, jak w wyrazie water ..woda”, /t/ bywa realizowane w bardzo nieprototypowy sposób, poczynając od dźwięcznej głoski zwartej (d|, a kończąc na tak zwanym flapic. przypominającym [r] w wyrazie right „prawy”. Flap jest też skądinąd wariantem angielskiego fonemu /r/. Przykład ten ilustruje nakładanie się fonemów, w tym przypadku /t/ i /r/, płynność granic między kategoriami, co bardzo dobrze ujmuje teoria kategoryj naturalnych rozwinięta przez językoznawstwo kognitywne.

John Robert Ross wykazał ponadto, że dosłownie każda kategoria syntaktyczna wykazuje efekty prototypowe. Mamy więc mniej lub bardziej prototypowe rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki. zdania, przyimki itd. Ross udowodnił też. że wszelkiego rodzaju konstrukcje gramatyczne, takie jak konstrukcje bierne, względne, współrzędne itd., także wykazują efekty prototypowe.

Istotnym osiągnięciem językoznawstwa kognitywnego jest objęcie swoim zasięgiem całości zjawisk językowych. Posługując się terminologią teorii prototypów można powiedzieć, że językoznaw-

" Por. Jcri Jacgcr. Categórization in Phonology: an expenmemal approach. Berkeley. Calilnrnia 19X0 (nic opublikowana rozprawa doktorska); Wiktor Jassem. The Phonology of Modern Lnglish. PWN. Warszawa 19X3.

siwo generatywne. a w osiam doczne. zajmuje się jedynie /jaw są najlepiej u m o t y w o w a n wyrzucając poza obręb swego niereprezentatywne dla danej najistotniejszą część języka w to w mniejszym może slopnii aspektów języka. Szczególnie zowego użycia języka, z który trafi się uporać. Gramatyka ei prototypowe, reprezentatywne pomija między innymi te im er dziennym użyciu języka, które szerzenia inlcrpretacyj pro te dosłowne sensy zdań stanów strukcyj używanych w normaln zakres objęty tak zwaną grami dającą się z około dwudziestu 2 do 5% zjawisk syntaktycznyi przydatność praktyczna jest bai Obejmując swoim zakresem ne w procesie poro/umiewani; bogactwie, na tle procesów pi działań z innymi ludźmi w spo tywne ma szansę odzyskania dla która funduje wiele działań pr tłumaczenie itd.

Na koniec wypada pouied/i napotyka tłumacz, usiłując prz’ kę pełną idiomatycznych przy wszystkie przykłady mają odp strujące omawiane przez autor których przypadkach podano tl wet zupełnie inne odpowiedni autorów. W bardzo nieliczni właściwego odpowiednika, trzeł kładu lub zachować jego brzmij Bardzo wiele kłopotów sprJ turalncj ARGUMENT IS WAR „spór”, „argument”, „argumet mowanie i „przekonywanie”, wykorzystuje te wszystkie sca argument to w tym, to w inn\n pic książki. Niemożliwe więc h cą jednego odpowiednika (np