75278 PICT2611

3^0 C/ę»ć III. Śmierć długa i bhtka

pomyślę. Sądzę bowiem, że często grzebie się osoby żyjące, i wyznam wam . nie chciałbym, aby podobny los mnie spotkał.”⁶

Ale wróćmy do relacji lekarzy: „Lc Cler, były dyrektor kolegium Ludwig Wielkiego... opowie tym, którzy zechcą go słuchać, jak to siostrę pierw^ żony jego ojca pochowano, z pierścieniem na palcu, na publicznym cmentar^ w Orleanie i jak następnej nocy sługa, zwabiony nadzieją zysku, wydobyj trumnę, otworzył ją i nie mogąc ściągnąć pierścienia z palca, postanowi palec uciąć. Gwałtowny wstrząs, jaki rana wywołała w jej nerwach, przywoła kobietę do przytomności, a jej przenikliwy krzyk, spowodowany bólem przeraził złodzieja i skłonił go do ucieczki. Tymczasem ona uporała jakoś z całunem..., wróciła do domu, przeżyła męża”,⁷ obdarzywszy g₀ jeszcze spadkobiercą.

Takie wieści krążyły po mieście i na dworze. „Nie trzeba się więc dziwić zauważają nasi lekarze z 1734 roku — że niektóre osoby przedsięwzięły pewne środki zaradcze, zabraniając, aby zwłoki ich wkładano do trumny, zanim upłynie co najmniej 48 godzin i zanim przeprowadzone na nich zostaną różne próby przy użyciu żelaza i ognia — aby tym mocniej upewniono się o ich śmierci.”

ŚRODKI OSTROŻNOŚCI NAKAZYWANE PRZEZ TESTATORÓW

Jak wiemy, od lat 1660 podobne nakazy powtarzają się w testamentach coraz częściej i świadczą, jeszcze wymowniej niż obserwacje lekarzy, iż wiele osób, przynajmniej wśród wykształconej elity, lękało się, że zostaną żywcem pogrzebane.

Najstarszy testament z moich zbiorów, który wyraża tę obawę, pochodzi z 1662 roku. „Ciało moje niech pogrzebią w 36 godzin po zgonie, ale nie wcześniej.”⁸ Następny z roku 1669: „Ciała zmarłych zachować należy do następnego dnia po ich śmierci.”

Jest to pierwszy środek ostrożności, najprostszy: zapewnić sobie pewną zwłokę, pewien okres czasu pomiędzy zgonem a pogrzebem.

Chodzi zwykle o 24 albo 48 godzin, czasem o więcej. Testatorka z 1768 roku, osoba szlachetnie urodzona, życzy sobie, aby „po moim zgonie ciało moje przetrzymano przez trzy dni, zanim złożą je w grobie”. Trzy dni bez stosowania środków konserwujących to chyba bardzo długo!⁸

Drugi sposób to zostawić zwłoki jak są, nie dotykać ich, nie ubierać ani nie rozbierać, nie myć, oczywiście też nie otwierać — przez pewien czas albo w ogóle nigdy; rok 1690: „Niech zostawią mnie przez dwa razy po 24 godziny w tym samym łóżku, gdzie umrę, niech mnie zawiną w te same prześcieradła, nie dotykając ani nic innego nie czyniąc.”⁸

1743: „Gdy tylko nastąpi zgon, niech ją zostawią na 12 godzin w jej łóżku, w tym samym odzieniu, a potem przez 24 godziny na słomie.⁰

1771: „Chcę być pochowana w 48 godzin po zgonie i niech na ten czas pozostawią mnie w moim łóżku."

Ostatnim środkiem ostrożności jest skary fikać ja. Trafia się rzadziej, ale występuje częściej z końcem XVII wieku: Hlżbieta Orleańska rozkazuje w 1696 roku: „Niech mnie wprzód dwa razy zatną brzytwą w stopy."

W 1790 mieszkanka Saint-Germain-en-Laye zastrzega sobie: „Chcę, aby moje zwłoki pozostały w moim łóżku, w tym samym stanie, w jakim znajdą się w chwili śmierci, a to przez 48 godzin, i aby po upływie tego czasu dwukrotnie ugodzono mnie lancetem w pięty."^h

CIĄG DALSZY W WIEKU XIX

Objawy niepokoju powtarzały się przez całą pierwszą połowę wieku XIX, nawet gdy aluzje w bardziej teraz dyskretnych testamentach stały się rzadsze. Na przykład testament Mateusza Mole, sporządzony na dawną modłę „pięknych testamentów", spisany w roku 1855: „Chcę, aby przed pochowaniem mnie upewniono się o mojej śmierci za pomocą środków stosowanych w takim przypadku."*

Jak groźna była jeszcze obsesja zrodzona przed dwoma wiekami, dowiadujemy się z mowy, którą wygłosił w senacie cesarstwa francuskiego dnia 28 lutego 1866 roku kardynał Donnet, arcybiskup Bordeaux (tenże prałat naszpikował swoją diecezję neogotyckimi dzwonnicami, toteż śmiano się, że przeobraził ją w gigantycznego jeża!):

„Ja sam w wiosce, gdzie byłem kapłanem w początkach mojej duszpasterskiej kariery, dwukrotnie nie dopuściłem do pogrzebania żywych osób. Jedna z nich żyła jeszcze potem 12 godzin, a druga całkiem powróciła do życia... Później w Bordeaux uznano za zmarłą młodą osobę; kiedy do niej przybyłem, pielęgniarka już miała zasłonić jej twarz [gest potępiany przez wszystkich przeciwników szybkich pogrzebów]; [owa młoda osoba] została potem żoną i matką."

A teraz coś bardziej osobistego i przejmującego. Można sobie wyobrazić, jaki dreszcz przebiegł osoby, które zebrały się wówczas w Bordeaux, gdzie długo zachowała się pamięć o tym niezwykłym zdarzeniu. Znam je z opowiadania mojej matki, która wychowała się w tym mieście: „W roku 1826 młody ksiądz w wypełnionej ludźmi katedrze zasłabł nagle na kazalnicy... Lekarz stwierdza zgon i każe wydać nazajutrz zezwolenie na pogrzeb. Biskup katedry, gdzie zaszedł ten wypadek, odmawiał już De profundis u stóp katafalku i wzięto miarę na trumnę. Nadchodziła noc i łatwo pojąć przerażenie młodego księdza, który słyszał odgłosy wszystkich tych przygotowań. Rozpoznaje wreszcie głos