77531 IMGu32 (3)

Stary i rumy świat    ____

Przybysze i autochtoni 1 przełom kulturowy w Kotlinie Karpackiej * progi epoki żelaza

sytuacja w strefie stepowej

Znamiona kryzysu, który u schyłku epoki brązu ogarnął społeczności ze strefy stepowej obi^ły również ugrupowania kulturowe z terenów Kotliny Karpackiej. W ty^ przypadku ich podłoże stanowiły nie tyle uwarunkowania ekologiczne, co będące skut* kiem sytuacji kryzysowej czynniki polityczne, w postaci destrukcyjnej presji grup stc-powców, poszukujących w otoczeniu stepów dogodnych dla siebie nisz ekologicznych Douczyło to szczególnie wschodniej części Kotliny Karpackiej, tj. terenów położonych na wschód od biegnącego południkowo odcinka Dunaj - Wielka Nizina Węgier, ska i Siedmiogród. Zjawiska te były szczególnie wymowne, jako że z punktu widzenia cech środowiskowych była to najdalej ku zachodowi wysunięta enklawa stepów, należąca do panońsko-pontyjskiej formacji geobotanicznej. Samo centrum Kotliny Kar-packiej zajmuje węgierska puszta, obszar który zawsze przyciągał swoimi pastwiskami koczowników. Nie licząc głównego uderzenia mongolskich tumenów pod wodzą Baty-chana w serce Europy w 1241 roku, wymienić należy tu Madziarów, Awarów, Hunów i sarmackich Jazygów, których przemieszczenie się ze wschodu i osiedlenie w tej strefie potwierdzają jednoznacznie fakty polityczne oraz źródła historyczne. Były to zjawiska 1 tak znaczącej powtarzalności historycznej, że ich zaistnienie w okresach pradziejowych można również uznać za co najmniej prawdopodobne.

tnfiftracja Europy śwdwwj przez MpOM6v

Archeologicznym wyznacznikiem infiltracji Europy Środkowej u schyłku epoki brązu przez agresywne grupy stepowców jest pojawienie się na jej obszarze znalezisk broni i części rzędu końskiego o w schodniej, w dużej mierze stepowej proweniencji. Należały one do zestawu osobistego ekwipunku wojowników-pasterzy, zwłaszcza w środowisku tzw. grupy czcmngorowskiej reprezentującej społeczności wschodnioeuropejskich nomadów w X IX wieku BC. Ukształtowanie się horyzontu zespołów czemogorowskich na stepach wschodniej Europy było wyrazem wczesnego etapu konsolidacji kulturowej i politycznej nomadów-, przebiegającej pod presją i przy udziale elementu protoscytyj-skiego, wywodzącego się m in. ze śi < idowisk typu kurhanu Arźan w Azji Centralnej. Prze-mieszczenia grup ludności pasterskiej wzdłuż pasa stepów ku zachodowi miały charakter zbliżony do reakcji łańcuchowej i sięgnęły w Europie Środkowej terenów w dorzeczu środkowego Dunaju, aż po Dolną Austrię. Ich zasięg wyznaczają luźne znaleziska i zespoły grobowe z elementami czemogorowskimi, a także depozyty składane w ramach zachowań prestiżowych jako wyraz fascynacji kulturowej światem stepowców. Pojawiły się one w środowisku miejscowych kultur późnej epoki brązu (m.in. środkowodunaj-skiej kultury pól popielnicowych, kultury Gava, grupy kyjatyckiej) w otoczeniu Wielkiej Niziny Węgierskiej wyznaczając zapewne strefę występowania koczowisk czy leży zimowych mobilnych grup pasterzy. Ich pastwiska znajdowały się na stepowych terenach puszty, w warunkach panującego wówczas suchego klimatu, zajętych głównie przez zbiorowiska kserotermicznej roślinności trawiastej.

4M OMPKM fetflwy QfeV

Jest rzeczą symptomatyczną, że w tym samym czasie, po okresie stylistycznym HaBl (około X wieku BC) na Wielkiej Nizinie Węgierskiej zanikło też całkowicie osadnictwo kultury Gava. Zjawisko to nosi znamiona gwałtownego kryzysu. Fazę HalU kultury (iava na równinnych obszarach Alfóldu i w ich otoczeniu reprezentują bowiem bogate materiały, z wybijającym sil zarówno jakościowo, jak i ilościowo horyzontem skarbów typu łłajdiihoszÓrmeny Przyczyną licznego w tym okresie deponowania skarbówbyła fala niepokojów pobry< zrtyrii i poczucie zagrożenia, wywołane infiltracją obcego elementu etnicznego.

Napływające grupy ludności zainteresowane były, jak się wydaje, głównie eksploatacją obszarów puszty i ich otoczenia, dogodnych dla wypasu wielkich stad. Wspi> mmny kryzy* oir objął bowiem < ałrgn osadnictwa kultury CJdva, a w każdym razie

»PPP t PDMPPtmttlltttt) IM 11

Ryc. 412

Brązowe elementy uździenicy tzw. typu kimmeryjskiego ze skarbu znalezionego w miejscowości Goligradi kolo Tarnopola (VIII wiek p.n.e.)

nie z jednakową siłą. Dalszy rozwój tego środowiska został jednak ograniczony do wyżynnych i śródgórskich terenów Siedmiogrodu oraz północno-wschodniego obrzeza Kotliny Karpackiej. Na tych terenach zespoły późnogawskie kontynuowały swój rozwój aż do momcn tu pojawienia się grup siedmiogrodzkiej i kusztanowickiej u schyłku VIII i w początkach VII wieku BC. Załamała się też wówczas działalność związanych ze środowiskiem gawskim silnych ośrodków metalurgii brązowej. Dość intensywnie zaczęła się natomiast rozwijać w tym rejonie metalurgia żelaza, potwierdzona zarówno śladami ^produkcji jak i dość licznymi znaleziskami.

sytuacja kulturowa i osadnicza w Kotlinie Karpackiej

W Kotlinie Karpackiej w środowisku zdominowanym przez stepowych przybyszów rozwinęły się też, na bazie wzorców stepowych oraz kaukaskich i upowszechniły specyficzne formy metalowych (brązowych) części uździenicy (wędzidła, poboczni ce, krępulce itp.)„ które są jakby wyznacznikiem obecności mobilnych grup ko-i /owników, odgrywających w tym środowisku podobnie destrukcyjną rolę, jak nad-i /arnomorscy Kimmerowie na innych terenach. Stąd też określa się je jako horyzont znalezisk typu kimmeryjskiego, co nie oznacza jednak podtekstu etnicznego w wąskim znaczeniu tego terminu.

Podstawowym elementem struktury osadniczej w kulturach późnogawskiej i póż-nokyjaryckiej skoncentrowanego na obszarach wyżynnych i śródgórskich były osiedla wyżynne, często położone bardzo wysoko i silnie ufortyfikowane. Natężenie zjawisk tor-tyfikowania osiedli otwartych oraz zakładania grodów i osiedli wyżynnych, zwłaszcza 11 s lurakrerze refugialnym, przypadło w tej strefie na okres HaB. W efekcie, struktura i >s,ułnicza późno- i posthrązowych ugrupowań kulturowych z północno-wschodniej części Kotliny Karpackiej nabrała specyficznego, refugialnego charakteru. U kształtował się tu również specyficzny model gospodarczy, w którym podstawą egzystencji społeczno-* i funkcjonujących w tych warunkach stolo się pasterstwo typu górskiego.

Zjawiska wyraźnego kryzysu osadniczego i kulturowego, widocznego wv wschodniej części Kotliny Karpackiej, znajdowały do pewnego stopnia odpowiedniki w proce-U li. jakie objęły' w tym czasie środowiska w typie poi popielnicowych w środkowym