66219 ScannedImage 27

Pragnąc ponownie zintegrować się z Europą, Hiszpania pozbyła się swoich dwóch niechcianych religii dokładnie w tym samym czasie, kiedy sama Europa uległa podziałowi w wyniku reformacji protestanckiej i katolickiej kontrreformacji. Kontrreformacja położyła kres entuzjastycznym gospodarczym, politycznym i kulturalnym eksperymentom Hiszpanii z okresu wczesnej nowoczesności. Monarchia habsburska, Kościół powszechny i amerykańskie imperium kolonialne przyczyniły się wspólnie do poświęcenia rodzącego się hiszpańskiego państwa narodowego w imię idealnych i materialnych interesów „powszechnej monarchii chrześcijańskiej”, historycznego projektu pozostającego w sprzeczności z powstającym właśnie międzynarodowym systemem państw europejskich^{1 2}.

Kościół wojujący zwalczał nadal islam w basenie Morza Śródziemnego i w Azji, pogan w Ameryce i heretyków w Europie. Hiszpania zwróciła nawet pojęcie krucjaty religijnej przeciwko chrześcijańskiej Europie. Klęska donki-szotowskiego imperializmu Hiszpanii doprowadziła do jej izolacji w rodzącej się nowoczesnej Europie. Korona i Kościół postanowiły wspólnie zachować w obrębie hiszpańskich posiadłości uniwersalistyczny i katolicki ideał politycznej i religijnej jedności, którego nie udało im się utrzymać siłą w Europie. W odróżnieniu od innych europejskich krajów, Hiszpania nie zdołała zatem przezwyciężyć kryzysu, który dotknął całą Europę w XVII wieku³.

W XVIII wieku Burboni zaczęli powolny proces reorientacji w stronę Europy. Nadrabianie zaległości komplikowało jednak to, że siły przeciwne wprowadzaniu „oświeconych” reform nie chciały przyjąć do wiadomości, iż różnica między Hiszpanią a Europą była kwestią wymiernego zacofania, utrzymując, iż jest to problem nieprzezwyciężalnego jakościowego rozłamu między dwoma wzajemnie wykluczającymi się cywilizacjami. Kiedy w osiemnastowiecznej Hiszpanii pojawił się typowy szesnastowieczny konflikt między „starożytnikami” i „nowoczesnymi”, miał on zbliżoną formę do tej, jaką przyjął później w krajach Europy Wschodniej, szczególnie w Rosji, oraz w kulturach niezachodnich, które oparły się westemizacji⁴.

W osiemnastowiecznej Hiszpanii ów konflikt uwidocznił się najpierw w samym Kościele w postaci sporu między reformistycznym skrzydłem kierowanym przez augustianów i oświecone duchowieństwo, wspierane przez oświecony despotyzm, a tradycjonalistycznym skrzydłem kierowanym przez jezuitów i dominikanów. Ultramontańscy jezuici sprzeciwiali się przede wszystkim regalizmowi Burbonów i purytańskiemu jansenizmowi reformatorów, scholastyczni dominikanie uparcie odmawiali wprowadzenia na hiszpańskie uniwersytety nowoczesnej filozofii i nowoczesnej nauki. Wygnanie jezuitów z hiszpańskich posiadłości w 1776 roku, poprzedzone serią ulicznych rozruchów w Madrycie, o które obwiniono jezuitów, oznaczało chwilowy triumf reformatorskiego profrancuskiego cezaropapizmu. Rewolucja francuska i ingerencja Napoleona w politykę hiszpańską zniszczyły jednak „oświecony” model kontrolowanych reform, pozbawiły absolutną monarchię jej aury i wprowadziły na jej miejsce nowoczesne formy konfliktów politycznych i działań zbiorowych⁵.

Kościół odegrał kluczową rolę w mobilizacji hiszpańskiej ludności przeciwko inwazji napoleońskiej. Wojna o niepodległość, w której lokal-

135

1

Spanish State and Its Relations with Society, „State, Culture, and Society” 1, nr 2 (Winter 1985); Fernando de los Rfos, Religión y Estado en la Espana del Siglo XVI, New York 1927.

2

   Por. Fernand Braudel, The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of Philip II, t. 1-2, New York 1973; Perry Anderson, Lineages of the Absolutist State, London 1974; Immanuel Wallerstein, The Modern World System, New York 1974; Charles Tilly (red.), The Formation of National States in Western Europę, Princeton 1975; Juan J. Linz, Early State-Building and Lale Peripheral Nationalisms against the State {w:] S. N. Eisenstadt, S. Rokkan (red.), Building States and Nations, Beverly Hills 1973.

3

   Por. C. R. Boxer, The Church Militantand Iberian Ebcpansion 1440-1770, Baltimore 1978; Geoffrey Parker, The Army of Flanders and the Spanish Road, 1567-1659, Cambridge 1972; J. H. Elliott, The Revolt of the Catalans: A Study in the Decline of Spain (1598-1640), Cambridge 1963; idem, Self-Perception and Decline in Early Seventeenth-Century Spain, „Past and Present” 74 (February 1977); Vicente Palacio Atard, Derrota, Agotamiento, Decadencia en la Espana del Sieglo XVII, Madrid 1949; Josć A. Maravall, Poder, Honor y Ślites en el Siglo XVII, Madrid 1980; H. R. Trevor-Roper, The General Crisis of the Seventeentli Century [w:] Religión, the Reformation and Social Cliange, London 1967.

4

   Por. Luis Sanchez Agesta, Espana al Encuentro de Europa, Madrid 1971; Pedro Lafn Entralgo, Espana Como Problemu, Madrid 1957; Bernhardt Schmidt, El Problema Espańol de Quevedo a Manuel Azalia, Mardid 1976; Jose Antonio Maravall, Antiguos y Modemos, Madrid 1966; Ernesto i Enriąue Garda Camarero, La Polemica de la Ciencia Espańola, Madrid 1970.

5

   Por. Richard Herr, The Eighteen Century Revolution in Spain, Princeton 1958; Josć A. Ferrer Benimeli, Masoneria, Iglesia e llustarción, t. 1-4, Madrid 1975-1977; William J. Callahan, Church, Politics and Society in Spain, 1750-1874, Cambridge, Mass. 1984.