82680 Obraz2 (2)

152 Jarosław tawski

naocznie, pełen jest urazów. Wszyscy oni uważają się za - przede wszystkim - Polaków, ale i za Litwinów. Tedy nieodmiennie kojarzą swój ethos i ethnos litewski z walką przeciw Krzyżakom. Już w 1817 roku zaznajamia się Mickiewicz z Dumaniem v rc&iulin zamku Giedymina Onufrego Pietraszkiewicza. Autor dokonał nawet pod wpływem Adama poprawek utworu, którego fragment brzmi niemal bliźniaczo, niemalże jak podstawa obrazowej parafrazy, której - być może - dokonał Mickiewicz w poemacie o Wallenrodzie. Najpierw Pietraszkiewicz:

152 Jarosław tawski

Tb rnegdyż krzyżackie nawy,    —^{1 2} obrazowanie akwatyćzne

Rżnąc wiosłem nurty pieniste.

Niosły mężów na bój krwawy, -² ryt przekroczenia (rzeka)

Zbrojnych w orężę ogniste.    -² wyobrażenia militarne (broń palna)

Już niszczące zieją gromy,

Aby twierdzę zmienić w łomy. Dzielnych, lecz nicróoych w broni fne zraża Litwinów strata:

Najeźdźca groźny z wód toni Wybór mężów strzelbą zmiata.

Wsi w płomieniach byt zgasł błogi. Kraj zniszczony, mordy, trwogi.

—² Litwini - lud pierwotny

—² wyobrażenie militarne —»mit Ulwy - raju Natury —² antymit Historii i Cywilizacji

Pamiętamy świetnie ten sam obraz w Mickiewiczowskim w dziele z 1828 roku:

Niemiec a zbiegiem rozpuścił gonitwy,    —² antymit Historii

Więził, mordował, aż do granic Litwy.

Niemen rozdziela Litwinów od wrogów;    —» ryt przekroczenia (rzeka)

14

Z tej strony tłumy litewskiej młodzieży,    —² Litwini - ludpierwotny

W kołpakach rysich, w niedźwiedziej odzieży, -² mit Litwy - raju Natury Z fokiem na piecach, z dłonią pełną grotów.

Snują się, śledząc niemieckich obrotów.

Po drogiej stronie, w szyszaku i zbroi, -² wyobrażenia militarne (broń Niemiec na koniu nieruchomy stoi;    palna, zbroja)

Oczy akwiwy w nieprzyjaciół szaniec,

Nabija strzelbę i liczy różaniec.⁹²

Ale, żeby efekt podobieństwa wzmocnić, cofnijmy się jeszcze głębiej w przeszłość. Wspomnijmy początkowe fragmenty Grażyny i porównajmy je z introdukcją Dumania_. Pietraszkiewicza. Najpierw tym razem Mickiewicz:

—² zmierzch, wiatr —²księżyc —² chmury —² oko księżyca —> łwiabgmach

Coraz to ciemniej, wiatr północny chłodzi. Na dole osnaa, a miesiąc wysoko,

Pośród krążącej czarnych chmur powodzi We mgle niecałe pokazowa] oko;

I świat był na Kształt gmachu sklepionego.

A niebo na kształt sklepu ruchomego. Księżyc jak okno, którędy dzień schodzi. Zamek na barkach nowogródzkiej góry Od miesięcznego brał pozłotę blasku,

—* obraz nieba —•księżyc —* zamek

—* blask księżyca

—* cień zamku

—* woda. natura —• miasto, zamek, sen

—* senność

Po wałach z darni i po sinym piasku Olbrzymim słupem łamał się cień bury Spadając w fosę, gdzie śród wiecznych cicśni Dyszała woda spod zielonych pieśni.

Miasto już spało, w zamku ognie zgasły, Tylko po wałach i po basztach straże Powtarzanymi płoszą senność hasły;

Z kolei pora na przyjacielskie Dumanie...

Już zgasła jasna łona.

Gwiaździste błyszczy sklepienie: Ciemna zapada zasłona Na ziemskie świata przestrzenie. Odżywia chłód spadłej rosy Trawy kwiat zwiędły i kłosy. Wiatr ucichł, liść się nie chwieje.

Na lekkim skrzydle sen wzbity, Uroczne nektary leje;

Posępne niebios błękity

I Wilii nurt przejrzysty Księżyc objaśniał srebrzysty. Gdy we śnie pół świata tonie,

Na górę błędny krok wiodę;

Tam Litwin, nim swe pogonie Słał wspólną bronić swobodę.

Ścigał tury, wilki, samy.

Które zbodował las czarny.

A gdy zuchwałe sąsiady Klękły przed walecznych bronią.

Za zagony, za napady Dumnego najeźdźcy dłonią.

Gdzie odwieczne dęby rosły. Niezłomne się wieże wzniosły.⁴⁰

—»zmierzch

—» niebo, gwiazdy

—•ciemność

—* świata przestrzenie?

—* wiatr, natura —»sen

—* posępne niebiosa —» woda. rzeka -•księżyc —• sen

—• mil Litwy - raju Natury

— antymit Historii

—* dęby. natura, kult religijny —• zamek (wytwór Historii)

Widać wyraziście, ile wspólnych cech ma obrazowanie obu tekstów; noc, zamek, niebo, woda⁶¹. To bliźniacze obrazy. Nie tylko Mickiewicz inspirował młodych kolegów, także ich wiersze zapładniały jego imaginację. Półdzicy Litwini z Wallenroda, do których strzelają cywilizowani hipokryci zakonni, też wpierw zaistnieli w wierszu Pietraszkiewicza. Co innego domaga się tu jeszcze wydobycia: Niemiec budził wśród młodych ambiwalentne uczucie - ale Krzyżak czy Moskal już nie. Oba te archetema-tyczne ujęcia splatają się w jedno; w fantazmat wroga absolutnego,

1

Jakby to i kartofle i hdczaoe dymy Dh Ntennów pMftoBchów oie starczyły godów?

J. Czeczot, Amotoiika prutkakla. w. Poezja Filomatów, i II. s. 48.

⁵¹0. Pietraszkiewicz. Barnimie u rcewalin zamku Giedymina, w. Poezjo Filomatów, t. I, s, 158. Istnieją dwie redakcje: z XI I817r,il8l9r.

2

A. Mickiewicz, Konrad Wallenrod, er. tego?, Powieścipoetyckie, Warszawa 1973, s. 73.