86028 ScannedImage 5

274 Starożytny Izrael

skich najazdów na Egipt¹. Spełniając żądania asyryjskiej administracji, panował on utrzymując pokój, przynajmniej przez większość swoich rządów, które sprawował 55 lat (2Kri 21,1 =2Km 33,1). Z tego powodu można powiedzieć o Judzie, że stała się beneficjentem Pax Assyriaca na terenie Syro-Palestyny. Niemniej jednak, Manasses jest oceniany w Biblii bardzo pejoratywnie, zwłaszcza w relacji o jego panowaniu zamieszczonej w 2Krl 21,1-18, gdzie został potępiony nie ze względu na lojalność wobec Asyrii, ale z powodu prowadzonej przez siebie polityki religijnej. Główny autor tej relacji w Drugiej Księdze Królewskiej był historykiem z okresu wygnania babilońskiego należącym do szkoły deuteronomistycznej², a więc obrońcą reform religijnych podjętych przez Ezechiasza, ojca Manessesa, a potem przez Jozjasza, jego wnuka. Pisarz próbował wyjaśnić, dlaczego Jerozolima upadła mimo przeprowadzenia tych reform, i skupił się na Manassesie, ponieważ był on reformom przeciwny. W 2 Kri 21,10-15 historyk przytacza wyrocznię Jahwe, przypisywaną anonimowym prorokom, która właśnie tego króla obwinia za upadek Jerozolimy i wygnanie jej mieszkańców.

Przyjmowano niegdyś, że polityka religijna Manassesa stanowiła nieuniknione następstwo sprzymierzenia się z Asyrią³, ale tak

nie było. Jak zostało podkreślone w nawiązaniu do reform Ezechiasza, Asyria nie narzucała państwom wasalnym ograniczeń kultowych i pozwalała na kontynuowanie miejscowych zwyczajów religijnych⁴. Wykaz nadużyć z dziedziny kultu, za które potępia się Manassesa w 2Krl 21,3-7, nie zawiera żadnych wzmianek o czczeniu bóstw asyryjskich. Zmiany w zakresie kultu, jakich dokonał Manasses, polegały ma wznowieniu dawnych praktyk izraelskich i judzkich przyjętych za panowania jego dziadka Achaza, oraz wcześniej, ale odrzuconych przez reformy jego ojca Ezechiasza. W szczególności „odbudował wyżyny”, tj. lokalne miejsca składania ofiar, „które jego ojciec Ezechiasz zniszczył” (2Krl 21,3), odwracając w ten sposób tendencję do centralizacji kultu, która stanowiła sedno programu reform Ezechiasza. Powrót Manassesa do tych oraz innych zaniechanych w przeszłości praktyk został surowo potępiony przez reformatorów i biblijnych pisarzy żyjących za panowania Jozjasza i później⁵. Patrząc jednak z innego punktu widzenia, jego działania można rozumieć jako odmianę samoistnej reformy, swoistą kontroreformację, obejmującą całkowite odrzucenie nowatorskiej polityki religijnej Ezechiasza, która - jak to zapewne postrzegał Manasses - nie uchroniła Judy przed Asyrią.

Manasses był wasalem trzech władców asyryjskich. Ostatnie lata panowania Sennacheryba zajęło uśmierzanie niepokojów w Babilonie, który w końcu zburzył w 689 przed Chr. W 681 przed Chr. Sennacheryb został zamordowany przez swoich synów (por. 2Kri 19,37), co doprowadziło do walki o władzę, która skończyła się wstąpieniem na tron najmłodszego syna, Esarhaddona (681-669 przed Chr.). Był on spadbobiercą wyznaczonym przez ojca i nie brał udziału w spisku. Większość jego rządów upłynęła na próbach

1

chiasz się poddał i zaakceptował wasalstwo, a relacją biblijną, która kończy się informacją o wycofaniu się armii Sennacheryba z Judy po surowym ukaraniu jej przez Jahwe. Według „hipotezy dwóch wypraw” zachowane inskrypcje Sennacheryba dotyczą wyprawy z 701 przed Chr., która zakończyła się zmuszeniem Judy do uznania statusu wasalnego, natomiast biblijna narracja o niepowodzeniach i wycofaniu się armii asyryjskiej oraz zaangażowaniu Tirhaki, odnoszą się do wyprawy nie wspomnianej w zachowanych źródłach asyryjskich. Okolicznością do podjęcia drugiej wyprawy byłaby rebelia na zachodzie, kierowana przez Ezechiasza i wspierana przez Tirhakę, która wybuchła po pokonaniu armii asyryjskiej przez Babilończyków i Ela-mitów w 691 przed Chr., zaś Sennacheryb mógł ją rozpocząć po złupieniu Babilonu w 689 przed Chr. Pomysłowa „hipoteza dwóch wypraw” nie cieszy się uznaniem, ponieważ problemy nastręcza końcowa część relacji biblijnej o oblężeniu, która, jak wspomniano wcześniej, jest powszechnie uważana za późną, podczas gdy podsumowanie, które otwiera relację biblijną (2Krl 18,13-16), jednomyślnie uznawane za dawnego pochodzenia, jest zgodne z relacją asyryjską. Na temat sprzeczności dotyczących „hipotezy dwóch wypraw” zob. W.F. Albright, New Lightfrom Egypt on the Chronology and Histoiy oflsrael and Judah, BASOR 130/1953, s. 8-11; Siegfried Horn, Did Sennacherib Campaing Once or Twice Against Hezekiah? AUSS 4/1966, s. 1-28; J. Bright, Histoiy of Israel, s. 296-398; William H. Shea, Sennacherib’s Second Pale-stinian Campaign, JBL 104/1985, s. 401-418; por. M. Cogan, H. Tadmor, II Kings, s. 248-251.

¹⁴²    ANET, s. 29la, 294a.

2

¹⁴³    Na temat Deuteronomisty i jego spojrzenia na Manassesa, zob. E M. Cross, Canaanite Myth and Hebrew Epic, s. 285-287. Odnośnie do relacji Kronikarza dotyczącej panowania Manassesa, która obejmuje różnego rodzaju tworzywo, zob. niżej.

3

¹⁴⁴    M. Noth, Histoiy oflsrael, s. 269; J. Bright, Histoiy oflsrael, s. 312.

4

   Zob. przyp. 120.

5

   Reszta z wykazu praktyk, za które został potępiony w 1 Kri 21,3-6, odpowiada bardzo ściśle wykazowi występków wymienionych w 2Krl 17,16-17, w trakcie długiej deuteronomistycznej przemowy dotyczącej upadku Samarii w 2 Kri 17,7. Zatem budował ołtarze dla obcego boga (Baala; lKrl 21,3) i „zastępów niebieskich”, czyli bóstw astralnych, których kult był surowo potępiany przez proroków, jak Sofoniasz (1,5) i Jeremiasz (19,13); przywrócił „święte słupy” lub aszery (Kri 21,3); „przeprowadził swojego syna przez ogień” oraz praktykował okultyzm i wróżby (lKrl 21,3). W ujęciu 2Kri 17,16-17 są to tak wielkie grzechy, że jak ujmuje to historyk deuteronomistyczny, który opracował tę przemowę (zob. F. M. Cross, Canaanite Myth and Hebrew Epic, s. 281), doprowadziły one do upadku Królestwa Północnego. Wydaje się oczywiste, że celem Deuteronomisty piszącego w okresie wygnania babilońskiego było oskarżenie Manassesa o to, że ściągnął na Judę taką samą karę (tamże, s. 285). To na pewno uzasadnia porównanie Manassesa z królem Achabem w 2Kri 21,3.