58586 ScannedImage 8

280 Starożytny Izrael

listów chaldejskich oraz Aramejczyków i Elamitów, czyli te same grupy, które wcześniej popierały Merodachbaladana. Na zachodzie najważniejszymi poplecznikami buntu wydają się Arabowie¹, którzy zapewne uznali osłabienie Asyrii za sposobność do przejęcia szlaków handlowych południowego Lewantu. Chociaż siły asyryjskie były zdolne odpierać różne arabskie wyprawy związane z buntem Szamasz-szum-ukina, zwycięstwo było jedynie doraźne, ponieważ w tym czasie większość Transjordanii nękana była najazdami ICedarytów oraz innych szczepów arabskich, które nie uznawały władzy asyryjskiej. Około 648 przed Chr. Assurbanipal stłumił bunt w Babilonie, ale był to już przedsmak zmierzchu imperium.

Nie mamy żadnych bezpośrednich świadectw na to, jak bunt w Babilonie i pozostałe kłopoty Asyrii w połowie VII w. przed Chr. były odbierane w Judzie. Pomijając polemiczne przedstawienie polityki religijnej Manassesa, relacja w Księgach Królewskich dotycząca jego panowania (2Krl 21,1-18), z jej orientacją deuteronomi-styczną, dostarcza niewielu informacji o działalności Manassesa². Z drugiej strony relacja Kronikarza (2Krn 33,1-20), aczkolwiek opiera się na zamieszczonej w Księgach Królewskich, podaje pewne dodatkowe szczegóły, sugerując, że w ostatniej dekadzie swoich rządów, gdy Asyria znacznie osłabła, Manasses mógł zapoczątkować drogę Judy ku niezależności.

W szczególności Kronikarz (2Krn 31,14) przypisuje Manasse-sowi zbudowanie „zewnętrznego muru Miasta Dawidowego na zachód od Gichonu w potoku” i wyznaczenie dowódców wojskowych dla „wszystkich umocnionych miast Judy”. Nie podaje, kiedy w okresie panowania Manassesa te przedsięwzięcia zostały podjęte, ale wydaje się prawdopodobne, że rozpoczęły podczas rebelii w Babilonie (652-648 przed Chr.). Opisywana działalność przypomina na mniejszą skalę przygotowania Ezechiasza do buntu przeciwko Sen-nacherybowi, i wygląda, jak gdyby działania te zostały podjęte celem wzmocnienia Judy w przygotowaniach do proklamowania niezależności względem Asyrii. „Zewnętrzny mur” Manassesa można

Podzielona monarchia_281

zidentyfikować archeologicznie,³ a, mówiąc ogólnie, prace wykopaliskowe dostarczyły konkretnych świadectw umacniania Judy w drugiej części VII w. przed Chr. Większość budowli należy zapewne kojarzyć z Jozjaszem, ale ich początki mogą sięgać końca panowania Manassesa.

SCHYŁKOWY OKRES KRÓLESTWA JUDY

Rządy Jozjasza i koniec imperium asyryjskiego

^r

Amon (642-640 przed Chr.), syn i następca Manassesa, zginął w rezultacie zamachu, którego historycy nie potrafią wyjaśnić⁴. Według 2Krl 21,23-24 (= 2Krn 33,24-25), zabójcy zostali zgładzeni przez „lud kraju”, który umieścił na tronie Jozjasza, ośmioletniego syna Amona. Ponieważ Jozjasz był nieletni, Juda była prawdopodobnie zarządzana przez regenta lub grupę regentów -być może matkę Jozjasza albo jednego z „ludzi kraju” - ale nic nam o tym nie wiadomo. W gruncie rzeczy pisarze biblijni, którzy byli wyłącznie zainteresowani reformą religijną Jozjasza, nie mówią nic o jego rządach sprawowanych przed osiemnastym rokiem panowania (622 przed Chr.), kiedy rozpoczęła się reforma. W tym czasie zmarł Assurbanipal (627 przed Chr.). Po okresie chaosu, nastąpił po nim jego syn Sin-szar-iszkun (623-612 przed Chr.), lecz Asyria pogrążała się w wojnie domowej i istawicznie traciła kontrolę nad Babilonem, rządzonym teraz przez Chaldejczyka Nabopolassara (625-605 przed Chr.). Mówiąc krótko, imperium asyryjskie pogrążało się w agonii. Oznaczało to, że Juda w rzeczywistości znowu

1

   Na temat wyprawy Esarhaddona przeciw Arabom, która też została opisana na tzw. Cylindrze Rassama (zob. przyp. 157), zob. ANET, s. 297b-301a.

2

   W 2Krl 21,16 Manasses jest oskarżany, że „przelał niewinną krew”. Przyczyna tych zarzutów jest nieznana, lecz jest o nim mowa także w tradycji pobiblij-nej. Według rozmaitych źródeł żydowskich i chrześcijańskich, Manasses, podobnie jak Achab (2Krl 21,3), prześladował proroków, a nawet przeciął piłą na pół proroka Izajasza (Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, 10.38; Talmud Babiloński, Sanhedrin 103b;Wniebowstąpienie Izajasza, 5,1-7; Justyn Męczennik, Dialog z Żydem Ttyfonem, 120; Św. Hieronim, Komentarz do Księgi Izajasza, 57,2; por. Hbr 11,37).

3

   Zob. Dan Bahat, The Wall of Manasseh in Jerusalem, IE) 31/1981, s. 235--236. Bahat zwraca szczególną uwagę na mur „znacznych rozmiarów” odnaleziony przez Kathleen Kenyon, która datuje go na VIII-VII w. przed Chr., na wschodnim zboczu Miasta Dawidowego; por. K. Kenyon, Digging Up jerusalem, London: Benn, 1974, s. 83 (Mur NA). Jego usytuowanie odpowiada lokalizacji podanej w Biblii: „na zachód od Gichonu, w wadi”; Bahat sugerował, że może to być „zewnętrzny mur” z czasów Manassesa. Na temat trudności z archeologiczną interpretacją murów Jerozolimy pod koniec istnienia Królestwa Judy, zob. N. Avigad, Discovering Jerusalem, s. 46-60.

4

   Jeśli poprawne jest założenie, że pod koniec panowania Manasses próbował zdystansować się wobec Asyrii, nie wydaje się prawdopodobne, by zabójstwo stanowiło część spisku antyasyryjskiego, zwłaszcza że nic nie wiadomo o jakichś zewnętrznych wydarzeniach, z którymi można je kojarzyć (ostatni asyryjski najazd na zachód stanowił atak na Akko i Uszu [wyspa należąca do Tyru], prawdopodobnie w 644 przed Chr.). R. Redford (Egypt, Canaan, and Israel, s. 440-441) zasugerował połączenie tego zamachu z najazdem Scytów na Palestynę wspomnianym przez Herodota (Historia, 1, 103-106).