ED (65)

170 VI. Zasady przeprowadzania dowodu

Metoda zwana metodą reszt (jeżeli jest ona rzeczywiście formą rozumowania eksperymentalnego) jest w badaniu zjawisk społecznych całkowicie, można powiedzieć, nieprzydatna. Niezależnie od tego, że może ona służyć jedynie naukom dość rozwiniętym, gdyż zakłada znajomość dużej liczby praw, zjawiska społeczne są nazbyt złożone, aby można było w jakimś danym wypadku wyłączyć wszystkie przyczyny z wyjątkiem jednej.

Ten sam powód utrudnia zastosowanie metody zgodności i metody różnicy. Zakładają one mianowicie, iż porównywane wypadki bądź są pod jakimś jednym względem zgodne, bądź też pod jednym względem się różnią. Nie ma z pewnością nauki, która mogłaby kiedyś przeprowadzić doświadczenia, które wykazałyby bezspornie unikatowy charakter jakiejś zgodności lub różnicy. Nigdy nie jest się pewnym, czy nie pominęło się jakiegoś poprzednika, którego następnik się zmienia w tym samym czasie i w ten sam sposób jak następnik jedynego poprzednika znanego. Wszelako, choć absolutna eliminacja wszelkiego elementu przypadkowego jest nieosiągalnym w rzeczywistości ideałem, nauki fizyczne, chemiczne, a nawet biologiczne zbliżyły się do niego dostatecznie, aby w wielu wypadkach uważać ich dowody za praktycznie wystarczające. Z powodu zbyt wielkiej złożoności zjawisk, a także niemożliwości jakiegokolwiek sztucznego doświadczenia, w socjologii sprawa ta wygląda inaczej. Choćby się nawet zrobiło prawie kompletny inwentarz wszystkich faktów współistniejących w łonie danego społeczeństwa lub następujących po sobie w toku jego historii, nigdy nie będzie można być przekonanym, nawet w przybliżeniu, że dwa ludy są ze sobą zgodne lub różnią się pod wszystkimi względami z wyjątkiem jednego. Łatwiej jest stracić z oczu zjawisko, niż nie pominąć żadnej jego strony. W rezultacie podobna metoda dowodowa może rodzić jedynie domysły, które same w sobie nie mają niemal wcale naukowego charakteru.

Zupełnie inaczej jest w wypadku metody zmian współtowarzyszących. Aby miała ona bowiem moc dowodową, nie jest konieczne rygorystyczne wykluczenie wszelkich zmian oprócz zmian porównywanych. Prosty paralelizm wartości przebiegów dwóch zjawisk - ustalony w dostatecznej liczbie wypadków dostatecznie zmiennych - jest dowodem istnienia zależności między nimi. Metoda ta zawdzięcza swój sukces temu, że w odróżnieniu od metod poprzednich dociera do związku przyczynowego nie od zewnątrz, lecz od wewnątrz. Nie ogranicza się do pokazania dwóch faktów, które sobie towarzyszą albo się nawzajem wykluczają zewnętrznie¹, w taki sposób, że nic nie dowodzi bezpośrednio ich wewnętrznego związku. Wprost przeciwnie, pokazuje nam ona, jak fakty te nieustannie na siebie wpływają, w każdym razie pod względem ilościowym. Otóż już to oddziaływanie wzajemne wystarczy, aby wykazać, że fakty te nie są sobie obce. W sposobie rozwijania się zjawiska wyraża się jego natura, jeśli bowiem dwa ciągi rozwojowe są ze sobą zbieżne, istnieć musi także zbieżność wyrażających się poprzez nie natur. Stałe współ -występowanie jako takie jest tedy prawem niezależnie od stanu zjawisk nie objętych porównaniem. Aby więc obalić

W wypadku metody różnicy brak przyczyny wyklucza obecność skutku.