historia dyplomacji (392)

1

ŹRÓDŁA I LITERATURA

ł. CHARAKTERYSTYKA LITERATURY

Naczelny problem polityki zagranicznej Polski: sprawa rozbiorów interesowała żywo historiografię obcą jako wielkiej wagi problem europejski; obcy badacze mieli też łatwiejszy od historyków polskich dostęp do materiałów archiwalnych. Stąd podstawowe prace dotyczące pierwszego rozbioru, specjalnie mu poświęcone lub omawiające go w szerszych ramach tematycznych, wyszły spod pióra historyków austriackich (A. Beer, A. Ameth), pruskich (G. Volz), rosyjskich (S. Sołowjew) oraz francuskich (A. Sorel). Drugi i trzeci rozbiór rozpatrywany był w historiografii europejskiej na marginesie problematyki wojny z rewolucyjną Francją. Specjalną obszerną monografię, do dziś dnia o podstawowym znaczeniu, poświęcił drugiemu rozbiorowi amerykański historyk R. H. Lord, który napisał również krótkie studium o trzecim rozbiorze. Historiografia polska zajmowała się przede wszystkim wewnętrznymi dziejami Rzeczypospolitej, ze względu jednak na jak najściślejsze powiązanie ich ze sprawami zewnętrznymi, zwłaszcza zaś ze stosunkami z mocarstwami sąsiadującymi, omawiała i te zagadnienia, czasem jednak ujmując je zbyt wąsko z polskiej perspektywy. Wymienić tu można prace W. Kalinki, W. Konopczyńskiego, W. Mejbauma, K. M. Morawskiego, E. Rostworowskiego, J. Michalskiego.

Największe zainteresowanie historyków polskich budził okres emancypacji politycznej w dobie Sejmu Czteroletniego. Wiele miejsca polityce zagranicznej poświęcił Kalinka w swej monografii Sejmu Czteroletniego doprowadzonej do czasu uchwalenia Konstytucji 3 maja. Kontynuację chronologiczną jego pracy podjął W. Smoleński. S. Askenazy nakreślił efektowną apologię orientacji pruskiej, grun-towniejsze źródłowo przedstawienie tych problemów dał B. Dembiński, uzupełnione później cennym materiałowo przyczynkiem przez J. Dutkiewicza, który zajął się również turecką polityką Sejmu Czteroletniego.

Stosunki polsko-szwedzkie (gruntowniej i uwzględniając również niektóre sprawy polsko-duńskie) i polsko-tureckie (bardziej pobieżnie) omówił Konopczyński w swych pracach poświęconych dłuższym odcinkom czasowym. Tenże autor nakreślił obraz polskiej polityki Fryderyka II w książce o charakterze raczej popularyzatorskim. Pruską politykę handlowo-celną wobec Polski po pierwszym rozbiorze omówił A. Wilder, a pruskie aneksje ponadtraktatowe J. Topolski; anty-gdańską politykę Prus, ich dążenia aneksyjne i opór gdańszczan, badane głównie

69S przez historyków niemieckich, zreferował ostatnio A. Żaczek; o sprawach Gdańska w czasie Sejmu Czteroletniego pisali Dutkiewicz i Rostworowski. Niektóre zagadnienia międzynarodowego położenia Polski i próby polskiej polityki zagranicznej między pierwszym rozbiorem a Sejmem Czteroletnim przedstawili J. Feldman, S. Sidorowicz i J. Michalski.

Duże stosunkowo zainteresowanie wzbudziły stosunki polsko-francuskie w okresie Wielkiej Rewolucji. Szereg przyczynków poświęcił im W. M. Kozłowski, pisali na ten temat S. Askenazy, W. Tokarz, B. Leśnodorski, ostatnio H. Kocój, a także Francuzi — P. Doyon i J. Grossbart.

Bardzo słabo opracowana jest historia polskiej służby dyplomatycznej. Pewne informacje zawierają wspomniane wyżej prace. Z opracowań bardziej specjalnych wymienić trzeba: Z. Libiszowskiej o placówce londyńskiej, B. Dembińskiego o misji paryskiej Oraczewskiego, M. Dziamianki o Husarzewskim, W. Łukaszewicza o Mazzeim, J. Łojka o placówce madryckiej i mirohorodzkiej oraz o końcowym etapie polskiej służby dyplomatycznej. Informacje mało wyczerpujące o placówce watykańskiej znaleźć można w pracach M. Loreta, o stambulskiej w pracach J. Reychmana. Dane biograficzne, a niekiedy i zwięzłe charakterystyki osób aktywnych w dziedzinie polityki zagranicznej i sprawujących misje dyplomatyczne zawierają wydane dotąd tomy Polskiego Słownika Biograficznego.

Praca M. Rymszyny o Gabinecie Stanisława Augusta stanowi krok wstępny do bardziej pogłębionych badań. O funduszach na służbę dyplomatyczną niepełne dane przynoszą prace T. Korzona i R. Rybarskiego. Sprawy polskiej akcji propagandowej za granicą dotyka w swym dziele o Stanisławie Auguście — J. Fabre, specjalną rozprawę, daleką od wyczerpania problematyki, poświęcił temu zagadnieniu J. Łojek.

O obcych placówkach dyplomatycznych w Warszawie pisał bardzo powierzchownie i traktując rzecz od strony czysto zewnętrznej R. Przeździecki. Działalnością nuncjuszów papieskich zajmował się M. Loret, dyplomatami szwedzkimi Konopczyński, ostatnim przedstawicielem dyplomatycznym Anglii Dembiński. O roli dyplomatów rosyjskich i pruskich pisali niemal wszyscy autorzy prac z historii politycznej Polski tego okresu.

2. 2RODŁA

Podstawowe rękopiśmienne materiały źródłowe dla dziejów polskiej polityki zagranicznej i polskiej dyplomacji w latach 1764 - 1795 przechowywane są w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie (AGAD). Akta oficjalnych organów Rzeczypospolitej: Kanclerzy, Rady Nieustającej i Deputacji Sejmu Czteroletniego i Straży Praw znajdują się w zespołach: Archiwum Koronne Warszawskie, tzw. Archiwum Królestwa Polskiego i tzw. Metryka Litewska, a we fragmentach, które włączone były współcześnie do Archiwum Stanisława Augusta, w zespole Zbiór Popielów. Z dawnego Archiwum Stanisława Augusta część materiałów przekazana przez króla ks. Stanisławowi Poniatowskiemu przeszła na jego potomków i losy jej są do tej pory niewyjaśnione; część znajduje się w AGAD w zespołach: Zbiór Popielów, tzw. Archiwum Królestwa Polskiego, Archiwum Kameralne i Archiwum Ghigiottiego, część w zbiorach rękopisów Biblioteki Czartoryskich w Krakowie, pewne zaś fragmenty w zbiorach rękopisów Biblioteki Polskiej Akademii Nauk w Krakowie. Materiały do działalności „Familii” Czartoryskich (b. nieliczne, podstawowe bowiem materiały zaginęły) oraz Ignacego Potockiego są w AGAD w zespole Archiwum Publiczne Potockich. Rozproszone i niekompletne materiały do działalności niektórych przywódców magnackich aktywnych na polu polityczno-

699